Το τελευταίο διάστημα τα διεθνή ΜΜΕ και τα social media έχουν πλημμυρίσει με τις εικόνες που στέλνει στη Γη το διαστημικό τηλεσκόπιο James Webb (JWST). Μόλις χτες δημοσιεύτηκε η φωτογραφία από το κέντρο του γαλαξία Μ74, γνωστού ως Γαλαξία Φάντασμα το οποίο απέχει από εμάς 32 εκατομμύρια έτη φωτός. Γοητευμένοι από την ομορφιά όσων δεν μπορεί να συλλάβει το ανθρώπινο μάτι, ανατρέχουμε σε βιβλία αστροφυσικών και κοσμολόγων γραμμένα για το ευρύ κοινό.
«Στην πρόσκαιρη ζωή μας πάνω στη Γη τίποτε δεν μας φαίνεται τόσο μόνιμο και σταθερό όσο τα άστρα στον ουρανό. Χρόνια και χρόνια τώρα, τα ίδια άστρα, στους ίδιους αστερισμούς, λαμπυρίζουν σταθερά και αξιόπιστα όσο και ο Ήλιος. Με ελάχιστες μόνο εξαιρέσεις, τα άστρα που βλέπουμε απόψε στον ουρανό έχουν παραμείνει σταθερά στην ίδια θέση επί χιλιάδες χρόνια, μερικά μάλιστα επί εκατομμύρια ή και δισεκατομμύρια χρόνια. Κι όμως, η μονιμότητα και η σταθερότητα των άστρων είναι μόνο φαινομενική. Γιατί, όπως κι εμείς, τα άστρα γεννιούνται, εξελίσσονται και κάποια στιγμή πεθαίνουν» γράφει ο πρόσφατα αποδημήσας Διονύσης Σιμόπουλος στο βιβλίο του «Είμαστε αστρόσκονη. Σύμπαν, μια ιστορία χωρίς τέλος» (εκδόσεις Μεταίχμιο), στο οποίο εξηγεί με εύληπτο τρόπο πώς γεννιούνται τα άστρα, πώς δημιουργούνται οι μαύρες τρύπες και πώς προέκυψε η ανθρώπινη ύπαρξη μέσα σε αυτό τον κόσμο τον μικρό τον μέγα.
Ο πολυγραφότατος αστροφυσικός, ο οποίος μας άνοιξε παράθυρο στο σύμπαν μέσα από την πολυετή προσφορά του ως διευθυντής του Ευγενιδείου Πλανηταρίου, πίστευε ότι ζούμε στον χρυσό αιώνα της αστρονομίας κατά τον οποίο θα πρέπει να εξορύξουμε το χρυσάφι από το ορυχείο της γνώσης κομμάτι κομμάτι. Άλλωστε η εξερεύνηση του σύμπαντος δεν είναι κάτι έξω από την ανθρώπινη φύση, είναι η ουσία της. Κι όλοι εμείς είμαστε αστράνθρωποι «που παρακολουθούν τις κοσμικές ακτίνες να εκτοξεύονται στο Διάστημα από πάλσαρ και σουπερνόβα».
Η Κόμη της Βερενίκης είναι μια μικρή ομάδα αστεριών που περικλείεται από τους αστερισμούς του Λέοντος, του Βοώτη και της Μεγάλης Άρκτου. Καταγράφηκε ως αστερισμός τον 17ο αιώνα από τον Δανό αστρονόμο Τίχο Μπράχε. Από τον αστερισμό αυτόν δανείζεται τον τίτλο της η «Κόμη της Βερενίκης» (Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης) του Γιώργου Γραμματικάκη – εκδόθηκε για πρώτη φορά το 1989. Ο καθηγητής Φυσικής γράφει για τη δημιουργία του σύμπαντος, τις πρώτες στιγμές της κοσμογονίας, τις μαύρες τρύπες, τη σκοτεινή ενέργεια, τη γέννηση των άστρων, τον πολυτάραχο βίο τους και τον θάνατό τους. Μεταξύ των θεμάτων του βιβλίου είναι η εμφάνιση της ζωής στη Γη, η εξέλιξή της, η σχέση του ανθρώπου με το περιβάλλον, καθώς και η οπτική μας ως προς το σύμπαν που έχει αφετηρία την ανθρώπινη κλίμακα – «Είμαστε φτιαγμένοι από αστερόσκονη. Και τη ζωή μας οφείλομε στον θάνατο κάποιου άστρου».
Ο Νταβίντ Ελμπάζ είναι ειδικός στον σχηματισμό και την εξέλιξη των γαλαξιών, διευθυντής ερευνών στο τμήμα Αστροφυσικής της Επιτροπής Ατομικής Ενέργειας και Εναλλακτικών Μορφών Ενέργειας (CEA) της Γαλλίας και επιστημονικός σύμβουλος του Ευρωπαϊκού Οργανισμού Διαστήματος. Στο βιβλίο του «Αναζητώντας το αόρατο σύμπαν» (Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, μτφρ. Άγγελος Φιλιππάτος) ρίχνει φως σε αυτό που ονομάζουμε μαύρο τρίγωνο της άγνοιάς μας, δηλαδή στην αόρατη σκοτεινή ύλη, την αόρατη σκοτεινή ενέργεια και στις μαύρες τρύπες.
Όπως σημειώνει ο Γάλλος αστροφυσικός, η ιδέα της ύπαρξης του αόρατου ανάγεται στην απαρχή του ανθρώπινου πολιτισμού, όμως επιστημονικά αποδείχθηκε το 1800 από τον Ουίλιαμ Χέρσελ, όταν μέσω πειραμάτων αντιλήφθηκε ότι μια αόρατη ακτινοβολία μπορούσε να θερμαίνει την ύλη χωρίς να παράγεται ορατό φως. Αυτή η ανακάλυψη οδήγησε στη διαπίστωση ότι στο σύμπαν υπάρχουν σκοτεινά σημεία στα οποία γεννιούνται άστρα – η διαστρική σκόνη από την οποία γεννιούνται προέρχεται από παλιότερα άστρα τα οποία έχουν πεθάνει. «Οι αστροφυσικοί μαθαίνουν τόσο από το φως όσο και από τις σκοτεινές γραμμές του φάσματός του. Ωστόσο, η πραγματική διάσταση του σύμπαντος αποκαλύπτεται σε εκείνους που γνωρίζουν πώς να βλέπουν το αόρατο» γράφει.
Το φετινό καλοκαίρι κυκλοφόρησε το «Σύμπαν στο τσεπάκι σου» (εκδόσεις Key Books) στο οποίο η Ελένη Βαρδουλάκη –αστροφυσικός και επικοινωνιολόγος της επιστήµης, διδάκτωρ του Πανεπιστηµίου της Οξφόρδης και ερευνήτρια (COSMOS, EMU, MeerKAT, LOFAR)– ταξιδεύει τους αναγνώστες με εύληπτο τρόπο και χιούμορ στα μυστικά του σύμπαντος: από το Big Bang μέχρι τον εποικισμό του Άρη. Στο βιβλίο έχουν συγκεντρωθεί 28 άρθρα που έγραψε για το ευρύ κοινό σε online επιστημονικές εφημερίδες από το 2017 έως σήμερα με θεματολογία που άπτεται της κοσμολογίας και της αστροφυσικής, όπως οι αστρικές φούσκες, τα κβάζαρ και η εξερεύνηση του Άρη μέχρι εφαρμογές της αστροφυσικής που θεωρούμε πλέον δεδομένες στην καθημερινή μας ζωή, όπως το Ceran –υλικό που αρχικά χρησιμοποιήθηκε στην κατασκευή τηλεσκοπίων και πλέον το βρίσκουμε στα κεραμικά μάτια των ηλεκτρικών κουζινών–, το GPS και το Wi-Fi.
Η αυλαία των πάντων άνοιξε με μια Μεγάλη Έκρηξη. Πώς θα τελειώσει όμως, με φωτιά, με πάγο ή με κάτι εξώκοσμο; Για τον πλανήτη όπου ζούμε γνωρίζουμε. «Σε περίπου πέντε δισεκατομμύρια χρόνια, ο Ήλιος θα διογκωθεί περνώντας στη φάση ερυθρού γίγαντα, καταπίνοντας την τροχιά του Ερμή, ενδεχομένως και της Αφροδίτης, και καθιστώντας τη Γη ένα καψαλισμένο, άγονο βράχο καλυμμένο από μάγμα» γράφει η Κέιτι Μακ στο βιβλίο της «Το τέλος των πάντων» (εκδόσεις Μεταίχμιο, μτφρ. Ανδρέας Μιχαηλίδης). Η θεωρητική αστροφυσικός, επίκουρη καθηγήτρια Φυσικής στο Πολιτειακό Πανεπιστήμιο στη Βόρεια Καρολίνα, ξεναγεί τους αναγνώστες στα μυστικά του σύμπαντος και καταπιάνεται με το θέμα της συντέλειας του κόσμου παρουσιάζοντας πέντε πιθανές εκδοχές – Μεγάλη Σύνθλιψη, Θερμικός Θάνατος, Μεγάλη Θραύση, Αποσύνθεση Κενού, Αναπήδηση. Ένα βιβλίο που συνδυάζει την επιστημονική προσέγγιση με την υπαρξιακή αναζήτηση και το χιούμορ.
