Τις σοβαρές επιπτώσεις που προκάλεσαν στην ψυχική υγεία των εφήβων τα lockdowns και η απομάκρυνσή τους από τη σχολική καθημερινότητα μας εξηγεί η αναπλ. καθηγήτρια Παιδιατρικής – Εφηβικής Ιατρικής Αρτεμις Κ. Τσίτσικα. Όπως λέει, «οι συμπεριφορές διαδικτυακής εξάρτησης φτάνουν το 62,7% στον εφηβικό πληθυσμό έναντι 40% προ καραντίνας, με περίπου 20% να εκδηλώνει σοβαρή παραίτηση από καθημερινές υποχρεώσεις και δραστηριότητες».
Πόσο αυξήθηκε η διαδικτυακή εξάρτηση στους εφήβους λόγω των lockdowns και ποια είναι τα «σημάδια» που άφησε στα παιδιά;
Σύμφωνα με τις μελέτες της ομάδας έρευνας για την πανδημία Covid-19 του προγράμματος μεταπτυχιακών σπουδών της Ιατρικής Σχολής του ΕΚΠΑ «Στρατηγικές αναπτυξιακής και εφηβικής υγείας» (www.youthmsc.gr), η απομάκρυνση των παιδιών από τη σχολική κοινότητα, τον φυσικό χώρο, δυσκόλεψε σημαντικά τη μαθησιακή διαδικασία και εκτόξευσε τα ποσοστά διαδικτυακής εξάρτησης και διαδικτυακών συμπεριφορών υψηλού κινδύνου, τα οποία ήδη ήταν υψηλά στην προ Covid εποχή. Συγκεκριμένα, οι συμπεριφορές διαδικτυακής εξάρτησης φτάνουν το 62,7% στον εφηβικό πληθυσμό έναντι 40% προ καραντίνας, με περίπου 20% να εκδηλώνει σοβαρή παραίτηση από καθημερινές υποχρεώσεις και δραστηριότητες. Στα παιδιά αυτά παρατηρήθηκαν σημαντική συσχέτιση με διατροφικές παρεκτροπές, υπερβαρότητα, έλλειμμα φυσικής άσκησης και επιβάρυνση σωματικής υγείας, καθώς και αναστροφή του ωραρίου του ύπνου, άγχος, καταθλιπτικό συναίσθημα και απόσυρση (στατιστικά σημαντικά ευρήματα). Τα αγόρια ασχολούνται κυρίως με παιχνίδια – gaming και εκδηλώνουν θυμό, βίαιες συμπεριφορές και επιθετικότητα, ενώ τα κορίτσια επιδίδονται σε υπερβολική χρήση των κοινωνικών δικτύων με εκφράσεις εσωτερίκευσης και απόσυρσης, χαμηλής αυτοεκτίμησης και καταθλιπτικού συναισθήματος που μπορεί να φτάσει και το 40% (έναντι του 20% προ Covid-19). O αυτοτραυματισμός (cutting) παρουσιάζει επίσης αυξητική τάση στα κορίτσια και φτάνει το 10%, έναντι 3-5% προ Covid.
Πόσο επηρέασε τη σεξουαλικότητα των παιδιών αυτή η πρωτόγνωρη κατάσταση;
Σε μια ηλικία που η εξερεύνηση και ο πειραματισμός σχετικά με τη σεξουαλική υγεία έχoυν θεμελιώδη σημασία για τη μελλοντική σεξουαλική λειτουργικότητα και τη δημιουργία της προσωπικής ταυτότητας/αυτοεκτίμησης οι περίοδοι της καραντίνας μεταβάλλουν τις συνθήκες πλαισίωσης του εφηβικού ρομαντισμού. Πολλοί έφηβοι απομακρύνθηκαν και βίωσαν απώλεια με τη βίαιη διακοπή της σχέσης τους, απογοήτευση, δυσκολία στη διαχείριση και επιπτώσεις στη σχολική τους επίδοση. Φυσικά δυσκολεύονται να φλερτάρουν, να εκφραστούν και για άλλη μια φορά βρίσκουν διέξοδο στο διαδίκτυο.
Ενισχύθηκαν τα διαδικτυακά ραντεβού, το sexting και το διαδικτυακό σεξ. Ειδικότερα στα αγόρια παρατηρείται συμπεριφορά εξάρτησης από τη χρήση πορνογραφικού υλικού και χρήση του για αυτοϊκανοποίηση (έως 20%). Σύμφωνα με έρευνα της Μονάδας Εφηβικής Υγείας (ΜΕΥ), Β΄ Παιδιατρική Κλινική ΕΚΠΑ, Νοσοκομείο Παίδων «Π. & Α. Κυριακού», η συχνή χρήση τέτοιου υλικού (πάνω από τρεις φορές την εβδομάδα) μπορεί να έχει αρνητικές επιπτώσεις στη λειτουργικότητα και τη σεξουαλική τους έκφραση στο μέλλον.
Ποιες ήταν οι επιπτώσεις των κλειστών σχολείων στα παιδιά;
Σύμφωνα με τη διεθνή βιβλιογραφία, οι μαθητές στην πλειονότητά τους αναφέρουν μαθησιακά κενά και πτώση της βαθμολογίας και της ακαδημαϊκής τους επίδοσης λόγω των κλειστών σχολείων σε σύγκριση με τις σχολικές χρονιές πριν από την πανδημία, ενώ σύμφωνα με μελέτη που διεξάχθηκε στην Κίνα, οι διαφορές που προκύπτουν είναι στατιστικά σημαντικές. Επιπλέον, μελέτη που πραγματοποιήθηκε στη Βραζιλία αναφέρει ότι κατά τη διάρκεια της τηλεκπαίδευσης και ενώ το σχολείο ήταν κλειστό οι μαθητές είχαν καταφέρει να εμπεδώσουν μόνο το 27,5% της διδακτέας ύλης, ενώ η μέση βαθμολογία στα τεστ παρουσίασε μείωση κατά 0,32SD. Εκτός από τις αναμενόμενες επιπτώσεις στην ποιότητα της εκπαίδευσης και την ακαδημαϊκή επίδοση των μαθητών λόγω της παρατεταμένης μη λειτουργίας των σχολείων, διατυπώνεται τεράστια ανησυχία διεθνώς για τις μακροχρόνιες επιπτώσεις σε παιδιά και εφήβους σχετικά με την κοινωνική τους ανάπτυξη, τις διαπροσωπικές τους σχέσεις και την ψυχική και τη σωματική τους ευημερία. Σύμφωνα με την καταγραφή της UNESCO, οι βασικότερες επιπτώσεις του κλεισίματος των σχολείων αφορούν τους παρακάτω τομείς: εκπαίδευση και εξ αποστάσεως εκπαίδευση, σχολική άρνηση, σίτιση, επιπτώσεις στους εκπαιδευτικούς, επιπτώσεις στους γονείς, οικονομικό κόστος, διαταραχές στην υγειονομική περίθαλψη, αύξηση ενδοοικογενειακής βίας, κοινωνική απομόνωση και κοινωνικές ανισότητες.
Είχατε αναφορές για ενδοοικογενειακή βία;
Σύμφωνα με τη διεθνή βιβλιογραφία, ο εγκλεισμός σε συνδυασμό με τις ψυχοκοινωνικές δυσκολίες που σχετίζονται με την Covid-19, όπως το έντονο άγχος και το καταθλιπτικό συναίσθημα, αναμενόμενα οδήγησαν σε αυξημένα ποσοστά ενδοοικογενειακής βίας και παιδικής κακοποίησης, συμπεριλαμβανομένης και της σεξουαλικής κακοποίησης. Επίσης, η αναγκαστική αλληλεπίδραση μεταξύ πιθανών θυμάτων και θυτών λόγω του εγκλεισμού στο οικιακό περιβάλλον ήταν αναμενόμενο να οδηγήσει σε αύξηση του αριθμού ευκαιριών για ενδοοικογενειακή κακοποίηση. Tις πρώτες εβδομάδες του πρώτου εγκλεισμού και της εφαρμογής μέτρων περιορισμού των μετακινήσεων παρατηρήθηκε αύξηση της άσκησης σωματικής και σεξουαλικής βίας, με την ενδοοικογενειακή βία να εμφανίζει αύξηση της τάξης του 12%. Το γεγονός αυτό επιβεβαιώνεται και από την αύξηση που καταγράφηκε στις τηλεφωνικές κλήσεις σε γραμμές υποστήριξης για την ενδοοικογενειακή βία. Aτομα με ύποπτα συμπτώματα για λοίμωξη Covid-19 ή διαγνωσμένα με Covid-19 είχαν περισσότερες πιθανότητες να αντιμετωπίσουν βία (ψυχολογική ή σωματική). Σύμφωνα με μελέτη που πραγματοποιήθηκε στις ΗΠΑ, άτομα με επιβεβαιωμένη λοίμωξη Covid-19 είχαν περίπου τρεισήμισι φορές περισσότερες πιθανότητες να βιώσουν ψυχολογική βία από τον σύντροφό τους και δυόμισι φορές περισσότερες πιθανότητες να βιώσουν σωματική βία.
Στη συνέχεια παρατηρήθηκε μείωση των ποσοστών αυτών ή καταγραφή μικρότερων ποσοστών από τα αναμενόμενα. Σε μελέτη που διεξάχθηκε στο Ηνωμένο Βασίλειο καταγράφηκε μείωση της ενδοοικογενειακής βίας σε ποσοστό 45% και της κακοποίησης των παιδιών σε ποσοστό 41% σε σχέση με το παρελθόν. Ανάλογες μειώσεις καταγράφηκαν και από άλλους συγγραφείς. Είναι πιθανό η μείωση της καταγεγραμμένης οικιακής κακοποίησης που διαπιστώθηκε στις μελέτες αυτές να είναι πραγματική και θα μπορούσε να θεωρηθεί αποτέλεσμα της μείωσης της εξωτερικής πίεσης που ασκείται σε ένα νοικοκυριό, για παράδειγμα της μειωμένης κατανάλωσης αλκοόλ σε μπαρ ή λιγότερων ωρών εργασίας κατά τη διάρκεια του εγκλεισμού. Ωστόσο η μείωση της καταγεγραμμένης οικιακής κακοποίησης θεωρήθηκε πιο πιθανό και από τους ίδιους τους συγγραφείς να αντικατοπτρίζει τη μείωση αναφοράς και καταγραφής. Συγκεκριμένα, η κοινωνική αποστασιοποίηση μπορεί να έχει αυξήσει τη δυσκολία αναφοράς οικιακής κακοποίησης, ειδικά εάν ο δράστης παρέμενε αναγκαστικά στον ίδιο χώρο, και ακόμη περισσότερο στις περιπτώσεις που οι αποδέκτες της βίας ήταν παιδιά. Σε αυτή την περίπτωση υπάρχουν ενδείξεις ανησυχητικής αύξησης του αριθμού των θυμάτων που δεν έχουν πρόσβαση στη βοήθεια που χρειάζονται.
Ποια είναι η συμβουλή σας στους γονείς σε περίπτωση που κληθούν να ζήσουν κάτι αντίστοιχο;
Δημιουργούμε μαζί με το παιδί ένα καθημερινό πρόγραμμα ώστε να νιώσει ασφάλεια και κανονικότητα και ενισχύουμε κάθε δημιουργική έκφραση, ανάλογα με τις προτιμήσεις και τα ταλέντα του. Επενδύουμε στην καθημερινή και ουσιαστική επικοινωνία και δημιουργούμε κίνητρα ώστε να διατηρούνται το ενδιαφέρον και η στοχοθεσία. Επεξηγούμε βέβαια ότι η κατάσταση είναι προσωρινή και θα επανέλθουμε σε ομαλότητα, καλλιεργώντας κλίμα αισιοδοξίας. Μπορούμε να μοιραστούμε πολλές εμπειρίες και να συζητούμε συχνότερα για πολλά θέματα – να έρθουμε «πιο κοντά». Επιπλέον, δίνουμε ένα θετικό μοντέλο ως ενήλικες, εστιάζοντας πάντα στη θετική πλευρά των πραγμάτων και στο ότι μπορούμε μέσα από αυτή την περίοδο να καλλιεργήσουμε δεξιότητες, να γίνουμε ανθεκτικοί και προσαρμοστικοί, να προσφέρουμε στους λιγότερο ευνοημένους και να εκτιμήσουμε πολλές καθημερινές υπέροχες στιγμές! Πάντα συμβουλεύουμε την ενίσχυση της φυσικής δραστηριότητας και την ισορροπημένη διατροφή προκειμένου να υπάρξει ισορροπία με τις ώρες καθιστικής ενασχόλησης στην τηλεκπαίδευση – όσο βέβαια αυτό χρειαστεί.
Ποιες είναι οι μαρτυρίες των παιδιών που ήρθαν σε επαφή μαζί σας τις εποχές που ήταν περιορισμένα και χωρίς σχολείο;
Η ΜΕΥ, Β΄ Παιδιατρική Κλινική ΕΚΠΑ, Νοσοκομείο Παίδων «Π. & Α. Κυριακού» (www.youth-health.gr) δέχεται 250 επισκέψεις μηνιαίως και εκεί λειτουργεί η γραμμή ΜΕΥποστηρίζω 80011 80015 χωρίς χρέωση, της οποίας οι κλήσεις τετραπλασιάστηκαν. Σε πολλά παιδιά που επισκέφτηκαν ή τηλεφώνησαν στη ΜΕΥ έλειπαν η καθημερινότητα του σχολείου, οι φίλοι τους και η δομημένη καθημερινότητα, ενώ άλλα ανέφεραν ότι τα διαδικτυακά μαθήματα τα δυσκολεύουν και σίγουρα δεν μπορούν να αντικαταστήσουν το μάθημα μες στην τάξη. Τα παιδιά της Γ΄ λυκείου χρειάστηκε να προσαρμοστούν σε πολλά επίπεδα και να διαχειριστούν τις προκλήσεις της καραντίνας και επιπλέον το άγχος της εξεταστικής περιόδου και της μελλοντικής μετάβασης.
Από την ποιοτική έρευνα που διενεργείται στο πλαίσιο του προγράμματος του υπουργείου Υγείας/Διεύθυνση Ψυχικής Υγείας «Παιδιά και έφηβοι στις ημέρες Covid-19» παραθέτουμε τις μαρτυρίες : «Ζούμε ξανά και ξανά την ίδια ημέρα. Η καθημερινότητά μας είναι “θολή” – πότε θα τελειώσει αυτό;» αναφέρει η 17χρονη Ελπίδα, θυμίζοντάς μας την ταινία των 90ς «Η μέρα της μαρμότας». «Πονούν τα μάτια μου, το κεφάλι μου και έχω ξεχάσει πώς ήταν με τους φίλους μου… μου λείπουν πολύ, φοβάμαι όμως να τους ξαναδώ από κοντά. Μπορώ να τους ξανακερδίσω;», Δήμητρα, 15 ετών
«Τελικά προτιμώ να μη γυρίσω φέτος στο σχολείο. Βαριέμαι λίγο, φοβάμαι και τα διαγωνίσματα. Του χρόνου ίσως… βλέπουμε…», Παύλος, 16 ετών
«Ηθελα να τον βλέπω, όμως “αραιώσαμε”… αναρωτιέμαι μήπως φταίω εγώ σε κάτι. Είμαστε μάλλον θύματα του κορονοϊού. Hταν η πρώτη μου σχέση, τα “είχα δώσει όλα”. Μου στοίχισε πολύ. Τον σκέφτομαι ακόμη», Μελίνα, 16 ετών
Αναμένεται να βλέπουμε σημάδια στην ψυχική υγεία των παιδιών από τις πρωτόγνωρες συνθήκες που έζησαν για πολλά χρόνια ακόμη;
Οι επιπτώσεις στα παιδιά και στους εφήβους είναι σημαντικές και μετρήσιμες και θα μας απασχολούν για αρκετό χρόνο ακόμη, δεδομένου ότι αποτελούν ευάλωτη ομάδα υπό ανάπτυξη και οι μεταβολές του άμεσου περιβάλλοντός τους επιδρούν στη διαμόρφωση της προσωπικότητάς τους και παγιώνουν συνήθειες και συμπεριφορές που θα καθορίσουν την ποιότητα ζωής τους στο παρόν αλλά και ως μελλοντικών ενηλίκων.
Με ποιον τρόπο μπορεί να έρθει ένας γονιός ή ένας νέος σε επικοινωνία μαζί σας;
Η ΜΕΥ λειτουργεί καθημερινά και δέχεται οποιοδήποτε αίτημα παιδιών και εφήβων 10-18 ετών (σωματική υγεία, μαθησιακή αξιολόγηση, ψυχοκοινωνική λειτουργικότητα κ.λπ.), ωστόσο παρέχει και απλή συμβουλευτική και υποστήριξη για οποιοδήποτε θέμα απασχολεί τα παιδιά, ενώ λειτουργεί και τμήμα συμβουλευτικής των γονέων. Παιδιά, έφηβοι και γονείς μπορούν να συμβουλευτούν τη γραμμή ΜΕΥποστηρίζω 80011 80015 καθημερινές ημέρες χωρίς χρέωση 9.00-15.00 και, εάν χρειαστεί, να κλείσουν ραντεβού ή συνεδρία μέσω Skype στη ΜΕΥ, Β΄ Παιδιατρική Κλινική Παν/μίου Αθηνών, Νοσοκομείο Παίδων «Π. & Α. Κυριακού». Τα παιδιά μπορούν ακόμη να συμμετάσχουν στην πρώτη youth to youth πλατφόρμα we-knowhow.gr, καθώς και να απευθύνουν ερωτήματα στο email weknowhow03@gmail.com.
«Επιβάρυνση της σωματικής υγείας, αναστροφή του ωραρίου του ύπνου, άγχος, καταθλιπτικό συναίσθημα, απόσυρση, θυμός, βίαιες συμπεριφορές, υπερβολική χρήση των κοινωνικών δικτύων, χαμηλή αυτοεκτίμηση, αυτοτραυματισμός είναι η… βαριά προίκα που αφήνει η πανδημία στους εφήβους»
Αρτεμις Κ. Τσίτσικα Αναπλ. καθηγήτρια Παιδιατρικής – Εφηβικής Ιατρικής ΕΚΠΑ, επιστ. υπεύθυνη Μονάδας Εφηβικής Υγείας (ΜΕΥ) Β΄ Παιδιατρική Κλινική Παν/μίου Αθηνών Νοσοκομείο Παίδων
«Π. & Α. Κυριακού», πρόεδρος Ελληνικής Εταιρείας Εφηβικής Ιατρικής (ΕΕΕΙ)