Δύο άνθρωποι του θεάτρου και μία ιστορικός συζητούν για τον Εμφύλιο και τις παιδουπόλεις με αφορμή μια παράσταση.
«Στα βουνά γύρω εµφανίστηκε ένας δράκος φοβερός µε τρίχες σε όλο του το σώµα. Η καλή βασίλισσα φώναξε ένα γενναίο βασιλόπουλο για να µας προστατεύσει από το τέρας. Το βασιλόπουλο έτρεξε σε πολιτείες και χωριά και βρήκε τα παιδιά.
Ζήτω ο Βασιλεύς
– Καλώς ήλθες, µανούλα µας»
(τραγούδι που µάθαιναν οι οµαδάρχισσες στα παιδιά)
Αδιαµφισβήτητα ο Εµφύλιος υπήρξε µια από τις πιο σκοτεινές περιόδους της σύγχρονης ελληνικής ιστορίας. Τα τραύµατά του είναι νωπά ακόµη και σήµερα. Μαύρη σελίδα αυτής της εποχής και απότοκο του έντονου αντικοµµουνισµού υπήρξαν οι παιδουπόλεις της Φρειδερίκης. Σκοπός τους ήταν τα «ανταρτόπληκτα» παιδιά να τεθούν υπό από την προστασία της «µεγάλης µητέρας» έτσι ώστε να αποτραπεί η ένταξή τους στον κουµµουνισµό και να γαλουχηθούν µε το εθνικό φρόνηµα του καθεστώτος.
Μια ιστορικός στην πρόβα θεατρικής παράστασης
Σε µια πρώτη αποτίµηση της φετινής θεατρικής περιόδου την προσοχή µου τράβηξε η παράσταση «Αριστερόχειρες», σε κείµενο της Νεφέλης Μαϊστράλη και σκηνοθεσία του Θανάση Ζερίτη της oµάδας 4Frontal. Ακολουθώντας τις αρχές του θεάτρου ντοκουµέντο, το έργο επιχειρεί µια σκιαγράφηση των συνθηκών που επικρατούσαν στις παιδουπόλεις. Παρακολουθώντας αποκλειστική πρόβα λίγες ηµέρες πριν από την επίσηµη πρεµιέρα µπορώ να µιλήσω για µια από τις δυνατές παραστάσεις της χρονιάς. Από τη σκηνή του θεάτρου Μπέλλος παρελαύνουν φιγούρες ανθρώπων που στο πρόσωπό τους καθρεφτίζεται όλη η µεταπολεµική ιστορία όπως διαµορφώθηκε από τις εσωτερικές και εξωτερικές εξελίξεις.
Θέλοντας να εµβαθύνουµε στο ιστορικό και κοινωνικό πλαίσιο που περιγράφεται στους «Αριστερόχειρες» ψάξαµε να βρούµε συνδηλώσεις της δραµατουργικής συνθήκης µε την ίδια την Ιστορία και µαζί να φτάσουµε µέχρι το σήµερα. Καλύτερη συνοδοιπόρο γι’ αυτό το εγχείρηµα δεν θα µπορούσαµε να βρούµε από την ιστορικό Τασούλα Βερβενιώτη. Η συγγραφέας του βιβλίου «Οι άµαχοι του Εµφυλίου» έκανε το διδακτορικό της µε θέµα «Οι συναγωνίστριες. Τα αίτια της συµµετοχής και η δράση των γυναικών στις ΕΑΜικές αντιστασιακές οργανώσεις 1941-1944». Η µελέτη της πάνω στον Εµφύλιο και το υλικό που έχει συλλέξει όλα αυτά τα χρόνια την καθιστούν µια από τις πιο καταρτισµένες ιστορικούς που µπορούν να µιλήσουν γι’ αυτό το θέµα.
Στους «Αριστερόχειρες» βλέπουµε σπονδυλωτές ιστορίες από τα ∆εκεµβριανά µέχρι το «βρόµικο ’89» που καθόρισαν το δεύτερο µισό του εικοστού αιώνα. Το κείµενο της Νεφέλης Μαϊστράλη ακολουθεί µη γραµµική αφήγηση και υπάρχει λόγος γι’ αυτό. Είναι θολές οι µνήµες και οι αναφορές εκείνης της περιόδου. «Μεγάλωσα σε ένα σπίτι που κανείς δεν µιλούσε για τον Εµφύλιο. Κάθε φορά που επιχειρούσα να ανοίξω αυτήν τη συζήτηση η απάντηση ήταν “µην τα σκαλίζεις”. Στο σπίτι µου δεν υπήρχαν δύο πλευρές ή τουλάχιστον έτσι νόµιζα. Μετά την έρευνα που έκανα κατέληξα πως δεν υπάρχει σπίτι στην Ελλάδα που να µην έχει µνήµη από εκείνη την περίοδο».
Το εύρηµα της αφήγησης σε µη χρονολογική σειρά, κάτι που σκηνοθετικά συναντάµε συχνά σε πρόθεση αναπαράστασης της δοµής της ανθρώπινης µνήµης, είναι κάτι που προκάλεσε έκπληξη στην Τασούλα Βερβενιώτη. Αυτό που την προβληµάτισε είναι κατά πόσο θα είναι κατανοητό για τους ανθρώπους που δεν γνωρίζουν το συγκεκριµένο κοµµάτι της Ιστορίας: «Συχνά οι νέοι είναι αµήχανοι µπροστά σε εκείνη την περίοδο. ∆εν γνωρίζουν τα γεγονότα κι ούτε τους έχει µιλήσει κανείς για αυτά. Γιατί διάλεξες να το πας µπρος πίσω;».
Οπως εξηγεί η Νεφέλη Μαϊστράλη, όταν ξεκίνησε αυτή η ιστορία δεν είχε σκοπό να γράψει για τις παιδουπόλεις. «Πέφτοντας πάνω στο γεγονός της καύσης των φακέλων κοινωνικών και πολιτικών φρονηµάτων θέλησα να βρω τις αιτίες αυτής της ολιστικής πράξης. Ποιος ήταν ο σκοπός και ποιον εξυπηρετούσε να καταστραφεί ένα µεγάλο µέρος της Ιστορίας;». Η απάντηση ήρθε από την κ. Βερβενιώτη, που υποστήριξε πως όλοι ήθελαν να ξεχάσουν, όλοι ήθελαν να σβηστούν τα αρχεία. «∆υστυχώς η κοινωνία δεν έχει καταφέρει να αφοµοιώσει την περίοδο του Εµφυλίου. Το θέµα είναι περισσότερο σύνθετο από όσο νοµίζουµε. Το τραύµα του Εµφυλίου παραµένει ανέγγιχτο γιατί οι µνήµες που ξυπνούν από αυτή την εποχή είναι απαρηγόρητες ακόµη και σήµερα. Το ενωτικό κλίµα των ηµερών δεν επέτρεπε περαιτέρω διερεύνηση. Ολοι ήθελαν να ησυχάσουν».
Ο τριχωτός εχθρός και το παραδείσιο ξύλο
Η έρευνα που έκανε η συγγραφέας την οδήγησε στη σκοτεινή περίοδο του Εµφυλίου και στα αµφιλεγόµενα ιδρύµατα της βασίλισσας Φρειδερίκης. Οταν ολοκλήρωσε την ιστορία της την έστειλε στη Φλαµανδή συγγραφέα Γκόντα βαν Στέεν που έγραψε το βιβλίο «Ζητούνται παιδιά από την Ελλάδα». «Είχε σηµασία τόσο για µένα όσο και για όλη την οµάδα να είµαστε ακριβείς και να µην επιτρέψουµε να παρασυρθούµε από το συναίσθηµα σε σηµείο που θα επισκίαζε την αλήθεια. Οταν διάβασα το “Ζητούνται παιδιά από την Ελλάδα” αποφάσισα να στείλω το κείµενο στην Γκόντα βαν Στέεν. Με έκπληξη διαπίστωσα πως µιλάει άριστα ελληνικά και αυτό µε ξεµπλόκαρε πολύ». Η επικύρωση της πολύ καλής δουλειάς που έκανε η οµάδα συγκεντρώθηκε στη φράση της Τασούλας Βερβενιώτη: «Με ευχαριστεί πολύ που βλέπω τόσο νέα παιδιά να έχουν όρεξη και πάθος για την Ιστορία. Η έρευνά σας όχι µόνο είναι έγκυρη, αλλά στέκεται µε ειλικρίνεια απέναντι στα γεγονότα». Στη συνέχεια παραθέτει τη δική της γνωριµία µε τη Βαν Στέεν και πώς µέσα από τις παραστάσεις αρχαίων τραγωδιών που παρουσίαζαν οι πολιτικοί κρατούµενοι έφτασε να συλλέξει τα ονόµατα των ελληνόπουλων που στάλθηκαν στις ΗΠΑ και στην Ολλανδία τις δεκαετίες του ’50 και του ’60: «Ξαφνικά δέχοµαι ένα µήνυµα που µου ζητούσε να της δώσω υλικό για το θέατρο στον τόπο των εξοριών. Της στέλνω και αρχίζει να ψάχνει στις εξορίες. Οταν εκτέλεσαν τον Μπελογιάννη, τον Καλούµενο, τον Μπάτση και τον Αργυριάδη ο τελευταίος είχε από την πρώτη του γυναίκα δύο κόρες και από τη δεύτερη άλλες δύο, η οποία ήταν και στην οµάδα του Βαµβούνη. Οταν εκτελέστηκε ο Αργυριάδης την κράτησαν δέκα ηµέρες στην Ασφάλεια. Οταν την άφησαν γύρισε σπίτι και αυτοκτόνησε. Και παίρνουνε τα δύο κορίτσια και τα στέλνουν στην Αµερική». Το περιστατικό που περιγράφει η Τ. Βερβενιώτη είναι µέρος της παράστασης και µάλιστα είναι αυτό που συνδέει χρονικά τα δύο µέρη του έργου. «Το ένα κορίτσι ήταν έτοιµο να πεθάνει και το άλλο που επέζησε λίγο πριν πεθάνει η θετή της µητέρα τής αποκαλύπτει πως είναι παιδί του Αργυριάδη κι έτσι ξεκίνησε η έρευνα για τις υιοθεσίες που βλέπουµε και στο έργο σας».
Ενα άλλο σηµείο της παράστασης στο οποίο αξίζει να σταθούµε είναι το γράµµα της Βαγγελίτσας Κουσιάντζα και τα όσα διαδραµατίστηκαν στον ορεινό αυχένα της Νιάλας εµπνευσµένα από τα λεγόµενα του Βασίλη Φιτσιλή, επιζώντα του γεγονότος, όπως τα κατέγραψε η κάµερα του Στάθη Γαλαζούλια: «Οταν διάβασα την ιστορία της Βαγγελίτσας Κουσιάντζα και µε πόση δύναµη εµψύχωνε τους συντρόφους της ακόµη κι αν ήξερε πως οδηγείται στο εκτελεστικό απόσπασµα συγκλονίστηκα. Πού πήγαν τα παιδιά των παιδουπόλεων αλλά και του παιδοµαζώµατος. Ενα ψευδεπίγραφο δίληµµα ανάµεσα στις κυβερνητικές δυνάµεις που άρπαζαν τα παιδιά και τον ∆ηµοκρατικό Στρατό που προσπαθούσε να σώσει τα παιδιά των ανταρτών από µια άτυπη εθνική εκκαθάριση».
Η Τασούλα Βερβενιώτη εξηγεί τον µηχανισµό που στήθηκε γύρω από τις παιδουπόλεις: «Η Φρειδερίκη προσπαθούσε να φτιάξει έναν παράλληλο πυραµιδοειδή µηχανισµό µε δικούς της ανθρώπους. Στις επιτροπές τοποθετούσε χωροφύλακες, µητροπολίτες και κοινοτάρχες. Ετσι προέκυψε το πατρίς – θρησκεία – οικογένεια που ζύµωσε γενιές και γενιές και φυσικά διαµόρφωσε ένα στρεβλό εθνικιστικό κλίµα που παραχώρησε έδαφος σε οργανώσεις όπως η Χρυσή Αυγή. Σε αυτές τις παιδουπόλεις εκτός από φαγητό παρείχαν και πρώτης τάξης προπαγάνδα που τα αποτελέσµατά της τα βλέπουµε και σήµερα».
Ο ρόλος του κοινοτάρχη, όπως φαίνεται και από το πρώτο µέρος της παράστασης, ήταν να επιβάλει την τάξη µε τη βίτσα. Αφορµή µπορεί να ήταν η αριστεροχειρία ή η άρνηση των παιδιών να προσεύχονται. Στους κοιτώνες και στις τάξεις υπήρχαν οι εικόνες του Χριστού και του βασιλικού ζεύγους. Λίγο πιο πέρα η εικόνα ενός άντρα µε τρίχες σε όλο του το σώµα που έµοιαζε µε τέρας και προσπαθούσε να αρπάξει τα παιδιά. «Τα έβαζαν να προσεύχονται εννέα φορές την ηµέρα. Η άρνηση έφερνε την τιµωρία. Στις παιδουπόλεις µέτρο συµµόρφωσης ήταν η βίτσα. “Το ξύλο βγήκε από τον παράδεισο” έλεγαν τότε. Τα νέα παιδιά θεωρούν πως δεν τα αφορά εκείνη η εποχή. Κι όµως ο πολιτικός και κοινωνικός ιστός που σήµερα καλούνται να αντιµετωπίσουν έχει τις ρίζες του στα χρόνια που οι παιδουπόλεις διαµόρφωναν το σκεπτικό των επόµενων γενιών».
INF0
«Αριστερόχειρες» της Νεφέλης Μαϊστράλη, σε σκηνοθεσία Θανάση Ζερίτη, στο θέατρο Μπέλλος από τη Δευτέρα 7/11 και κάθε Δευτέρα και Τρίτη από την ομάδα 4Frontal