Ο σκηνοθέτης Άρης Λάσκος απαντά σε «θέσφατα» του βασικού εκπροσώπου της Σχολής του Σικάγου, Μίλτον Φρίντµαν.
«Πλέον δεν έχουμε βασιλιάδες και αυτοκράτορες µε τον τρόπο της παραδοσιακής τραγωδίας. Ενδεχοµένως οι CEOs των µεγάλων επιχειρήσεων είναι ό,τι πιο κοντινό σε αυτήν τη συνθήκη, καθώς παίρνουν αποφάσεις –µε γνώµονα την απληστία τους– που επηρεάζουν τη ζωή εκατοµµυρίων ανθρώπων» είπε σε συνέντευξη που παραχώρησε το 2009 στον «Guardian» η Λούσι Πρεµπλ, συγγραφέας του θεατρικού έργου «Enron».
Ο σκηνοθέτης Άρης Λάσκος και η οµάδα του, ύστερα από τριβή χρόνων µε το θέατρο-ντοκουµέντο, καταπιάνονται µε τη µυθοπλασία δραµατοποιώντας το έργο της Πρεµπλ και εµπλουτίζοντάς το µε αποσπάσµατα από τις έρευνες «Enron: Καρχαρίες στο δωµάτιο» των Μπέθανι ΜακΛίν και Πίτερ Ελκιντ και «Σκάνδαλο Enron: Η συνωµοσία των ηλιθίων» του Κουρτ Εϊχενουόλντ.
Βασισµένο στα πραγµατικά γεγονότα του «µεγαλύτερου εταιρικού σκανδάλου όλων των εποχών» (σύµφωνα µε την «Washington Post»), οι συντελεστές παρουσιάζουν επί σκηνής την επί δεκαετία φρενήρη οικονοµική ανάπτυξη του αµερικανικού κολοσσού ενέργειας Enron, που από συνολική αξία υπολογιζόµενη σε 60 δισ. δολάρια πτώχευσε το 2001, αφήνοντας πάνω από 20.000 ανέργους και εξαφανίζοντας 28 δισ. δολάρια µισθούς και συντάξεις.
Σκεφτήκαµε λοιπόν πως θα είχε µεγάλο ενδιαφέρον να µιλήσουµε µε τον Αρη Λάσκο και να του ζητήσουµε να απαντήσει σε «σοφίες», αποστάγµατα καθαρής νεοφιλελεύθερης σκέψης του Μίλτον Φρίντµαν, του γκουρού της Σχολής του Σικάγου, που µε περισσή ευκολία ευαγγελιζόταν την αποδέσµευση της αγοράς από τα βάρη του πολιτικού και κοινωνικού ελέγχου και προετοίµαζε στα ιδεολογικά της εργαστήρια ολοκληρωτικά καθεστώτα όπως του Πινοτσέτ στη Χιλή.
«Οι επιχειρηµατίες πιστεύουν ότι υπερασπίζονται την ελεύθερη επιχείρηση όταν δηλώνουν πως η επιχείρηση δεν ενδιαφέρεται απλώς για το κέρδος αλλά και για την προώθηση επιθυµητών “κοινωνικών” σκοπών. Στην πραγµατικότητα µε αυτό τον τρόπο κηρύττουν τον αγνό και ανόθευτο σοσιαλισµό. Οι επιχειρηµατίες που µιλούν έτσι γίνονται άθελά τους µαριονέτες των δυνάµεων που υπονοµεύουν τη βάση της ελεύθερης κοινωνίας».
Και στον αντίποδα η Χάνα Αρεντ έλεγε πως ο κόσµος γίνεται για µας «αντικείµενο» προς κατανάλωση κι εµείς µεταλλασσόµαστε σταδιακά σε «µαζανθρώπους» που ακολουθούµε τάσεις και ικανοποιούµε πλασµατικά τις ανάγκες µας µέσω της παραγωγής και της κατανάλωσης. Αναγκαζόµαστε να βλέπουµε τα πράγµατα υπό ορισµένο πρίσµα. Το µεγαλύτερο κακό σε αυτό τον κόσµο, έλεγε, προέρχεται όχι από ανθρώπους που επιλέγουν να είναι «κακοί» αλλά από ανθρώπους οι οποίοι, βλέποντας τα πράγµατα µονοµερώς µέσα από παραµορφωτικούς – ιδεολογικούς φακούς, κάνουν αδιανόητες πράξεις θεωρώντας τες προφανείς και κανονικές. Στηριζόµενοι σε αυτή την κανονικότητα πραγµατοποιούµε φοβερά πράγµατα µε οργανωµένο και συστηµατικό τρόπο. Αυτή είναι η διαδικασία µε την οποία άσχηµες, εξευτελιστικές, δολοφονικές, απάνθρωπες και απερίγραπτες πράξεις καταλήγουν να αποτελούν ρουτίνα και γίνονται αποδεκτές ως «ο τρόπος που γίνονται τα πράγµατα» ή αυτό που τόσο εύγλωττα ονόµασε ως την «κοινοτοπία του κακού».
«Τι σηµαίνει ότι οι µπίζνες έχουν (κοινωνική) ευθύνη; Μόνο τα πρόσωπα µπορούν να έχουν ευθύνη».
«Μια εταιρεία είναι ένα τεχνητό άτοµο και υπό αυτή την έννοια µπορεί να έχει τεχνητές ευθύνες, αλλά η επιχείρηση στο σύνολό της δεν µπορεί να ειπωθεί ότι έχει ευθύνες, ακόµη και µε αυτή την αόριστη έννοια. Το πρώτο βήµα προς τη σαφήνεια στην εξέταση του δόγµατος της κοινωνικής ευθύνης των επιχειρήσεων είναι να ρωτήσουµε τι ακριβώς σηµαίνει για ποιον».
Σκέφτοµαι πως ίσως θα µπορούσε κάποιος να συµφωνήσει µε το πρώτο µισό της τοποθέτησης, υπό την έννοια της κριτικής στο πώς οι εταιρείες επιχειρούν να «αντισταθµίσουν» την αντικοινωνική τους λειτουργία µέσω «κοινωνικών δράσεων» (µε πλείστα επιχειρήµατα, π.χ. πολυεθνικών στον κλάδο των ειδών προσωπικής υγιεινής που προωθούν την αποδοχή της διαφορετικότητας και τη συµπερίληψη ενώ ταυτόχρονα διεξάγουν πειράµατα σε ζώα κ.λπ.). Είναι όµως το δεύτερο µισό που µε κάνει να απορρίπτω συλλήβδην τον ισχυρισµό, καθώς υπερασπίζεται ένα «µη καταλογισµό» οποιασδήποτε ευθύνης στην εταιρεία, σε αντιδιαστολή µε ένα φυσικό πρόσωπο. Τι παράδοξος συλλογισµός όµως!
Ενώ οι εταιρείες από τις αρχές του 19ου αιώνα γίνονται οιονεί πρόσωπα µε πλήρη δικαιώµατα (ΑΦΜ, δικαιώµατα εικόνας, πνευµατικής ιδιοκτησίας κ.λπ.), αποποιούνται οποιαδήποτε ευθύνη. Ενώ εκ των πραγµάτων οι συνέπειες των πράξεων µιας εταιρείας έχουν πάντα εξωγενές/εξωτερικό αποτέλεσµα στην κοινωνία, το κόστος τους, ακριβώς λόγω αυτής της θεωρίας περί «µη ευθύνης», σχεδόν πάντα αναλαµβάνεται από άλλους: πετρελαϊκές ή τραπεζικές κρίσεις, περιβαλλοντικές καταστροφές, καταρρεύσεις ασφαλιστικών εταιρειών κ.λπ. Ας σκεφτούµε το κόστος των «διασώσεων» που απαιτήθηκαν και σε ποιους επιµερίστηκαν τελικά, για να µπορέσουµε να αντιληφθούµε πόσο πραγµατικά είναι αυτά τα αποτελέσµατα και συνεπώς πόσο πραγµατική –και όχι «αόριστη» ή «τεχνητή»– είναι η ευθύνη της κάθε εταιρείας.
«Μια κοινωνία που βάζει την ισότητα πάνω από την ελευθερία δεν θα αποκτήσει τίποτε από τα δύο. Μια κοινωνία που βάζει την ελευθερία πάνω από την ισότητα θα αποκτήσει και τα δύο σε υψηλό βαθµό».
«Στα περισσότερα επιχειρήµατα κατά της ελεύθερης αγοράς βρίσκεται η έλλειψη πίστης στην ίδια την ελευθερία».
Αναρωτιέµαι γιατί θα πρέπει να αντιπαραθέσουµε αυτές τις δύο έννοιες και να προκρίνουµε µία εξ αυτών. Μπορούν άραγε να υπάρξουν ανεξάρτητα και όχι αλληλένδετα; Πώς θα είµαστε ελεύθεροι αν δεν είµαστε ίσοι; Ας σκεφτούµε όλες τις «µειονότητες» ή τις υποεκπροσωπούµενες οµάδες: τις γυναίκες, τους γκέι, τους µαύρους. Πώς θα διεκδικήσουν την ελευθερία τους αν δεν είναι ίσοι; Και πώς την ισότητα αν δεν είναι ελεύθεροι; Και τελικά το ερώτηµα ποιος ορίζεται ως ελεύθερος άνθρωπος µες στην οικονοµική ανισότητα που εκ γενετής σχεδόν µας επιβάλλεται δεν απαντιέται. Κι ας θυµάµαι ακόµη από τα χρόνια της Νοµικής πως ελευθερία σηµαίνει καταρχάς ίσες ευκαιρίες, άρα ίσες επιλογές.
«Νοµίζω ότι τίποτε δεν είναι τόσο σηµαντικό για την ελευθερία όσο η αναγνώριση από τον νόµο του φυσικού δικαιώµατος κάθε ατόµου στην ιδιοκτησία και η αίσθηση ότι κατέχει κάτι για το οποίο είναι υπεύθυνος, πως έχει τον έλεγχο και ότι µπορεί να το διαθέσει κατά το δοκούν».
Ας κάνουµε µια απλή ερώτηση λοιπόν: ιδιοκτησία πάνω σε τι; Σε έναν πλανήτη που εξαντλείται και που έως το 2030, όπως λένε οι περιβαλλοντολόγοι, θα πεθάνει; Θυµάµαι πως κάπου ο Καντ έλεγε ότι κάπως έτσι η ιδιοκτησία δεν νοείται ως φυσικό δικαίωµα, αφού όλοι οι άνθρωποι έχουν κοινή κατοχή επί της γης (στα λαϊκά τραγούδια µεταφράζεται ως «όλοι δύο µέτρα παίρνουν γη»).
Ο Πάνος Βλάχος μιλάει στο Docville για τον «Τυχαίο θάνατο ενός αναρχικού» του Ντάριο Φο
Αυτή, λέει, νοείται µόνο ως σχέση µεταξύ προσώπων αναφορικά µε ένα αντικείµενο του εξωτερικού κόσµου, από ένα «οικοδοµηµένο» θεσµικό πλαίσιο: αντικείµενο, πώληση ή διάθεσή του, µέσο αγοράς, άρα εργασία και ύψος ανταλλάγµατος, άρα οικονοµικό σύστηµα. Καµιά «φύση» λοιπόν σε παρά φύσιν τελικά θεωρίες που αντιβαίνουν ακόµη και στο ένα κοινό παραδεδεγµένο: φιλελεύθεροι ή σοσιαλιστές, κρατιστές ή δεξιοί, όλοι θα πεθαίνουµε και θα γίνουµε χώµα.
«Λοιπόν, πρώτα απ’ όλα πείτε µου: υπάρχει κάποια κοινωνία που γνωρίζετε που δεν λειτουργεί µε απληστία; Στις µόνες περιπτώσεις που οι µάζες έχουν ξεφύγει από τη φτώχεια ήταν όπου κυριαρχούσαν ο καπιταλισµός και σε µεγάλο βαθµό το ελεύθερο εµπόριο. Αν θέλετε να µάθετε πού βρίσκονται οι µάζες µε το χειρότερο βιοτικό επίπεδο, είναι ακριβώς στα είδη των κοινωνιών που αποµακρύνονται από το προηγούµενο µοντέλο».
Είναι µια γνωστή τακτική του νεοφιλελευθερισµού να χωρίζει την ιστορία του ανθρώπου βιαστικά σε πριν και µετά (τον καπιταλισµό) και να ιστορικοποιεί µια φέτα ζωής του ανθρώπου επί γης από τον 11ο αιώνα µ.Χ. και έπειτα, αδιαφορώντας για τα εκατοντάδες χιλιάδες χρόνια πριν (Homo sapiens κ.λπ.), αλλά και για όλες τις έκτοτε εξαιρέσεις µε διαφορετικά συστήµατα οργάνωσης των κοινωνιών.
Και ως διά µαγείας συµφύονται όλα σε ένα µίξερ: θεωρίες εξέλιξης, ψευδεπίγραφη επιστηµονικότητα αλλά και µοιρολατρικές αντιλήψεις («έτσι είναι ο άνθρωπος» ή «δεν αλλάζει ο κόσµος» και άλλες τέτοιες… βαθυστόχαστες διαπιστώσεις), οι οποίες όµως δεν απαντούν σε ένα καίριο ερώτηµα: αν όλα είναι τόσο ιδανικά, γιατί το 2017 η Ευρωπαϊκή Ενωση είχε 113.000.000 κατοίκους σε κίνδυνο λόγω της φτώχειας και οι ΗΠΑ µε το ΑΕΠ των 20,5 τρισ. δολαρίων έχουν το µεγαλύτερο ποσοστό φτώχειας µεταξύ των αναπτυγµένων χωρών (17,8% στο σύνολο του πληθυσµού, στοιχεία OECD 2019);
INF0
«Enron (πάρτυ σαν να είναι νάιντιζ)», σε σκηνοθεσία Αρη Λάσκου.
Ερμηνεύουν: Μάνος Βαβαδάκης, Χρήστος Κοντογεώργης, Καλλιόπη Παναγιωτίδου, Γιάννης Παναγόπουλος, Γωγώ Παπαϊωάννου. Από τις 24/3 στο θέατρο ΕΛΕΡ
