Το Κάσελ είναι η πόλη των παραμυθιών και της σύγχρονης τέχνης. Από τη μία λόγω των αδερφών Γκριμ –οι περίφημοι παραμυθάδες έζησαν και δημιούργησαν εδώ τον 19ο αιώνα– και από την άλλη λόγω της documenta – η διεθνής εικαστική έκθεση είναι αναπόσπαστο μέρος της σύγχρονης ιστορίας του.
Η documenta διεξάγεται στο Κάσελ της κεντρικής Γερμανίας από το 1955, δέκα χρόνια μετά το τέλος του Β΄ Παγκόσμιου Πολέμου, τότε που ο ζωγράφος και καθηγητής τέχνης Αρνολντ Μπόντε παράτολμα δίπλα στα ερείπια της πόλης δημιούργησε την πρώτη έκθεση μοντέρνας –κατά τους ναζί «εκφυλισμένης»– τέχνης, που κέρδισε διεθνή απήχηση με την πρώτη.
Και στις δεκατέσσερις (μαζί με τη φετινή) εκθέσεις το Κάσελ γίνεται ο τόπος όπου διεξάγονται σημαντικές συζητήσεις για τον σύγχρονο πολιτισμό και η ανά πενταετία documenta είναι μια διοργάνωση αναμφίβολα καθοριστική για τις τάσεις και τη διεθνή πρωτοπορία της τέχνης, ενώ για 100 ημέρες χιλιάδες φιλότεχνοι επισκέπτες και εκατοντάδες καλλιτέχνες αλλάζουν τη φυσιογνωμία της πόλης.
Σε λίγες μέρες ολοκληρώνεται η 14η έκδοσή της, που για πρώτη φορά στην ιστορία της ταξίδεψε φέτος μακριά από το Κάσελ. Φτάνοντας στη Φρίντριχσπλατς, κεντρική πλατεία της πόλης, η σύνδεση με την Αθήνα είναι προφανής. Ο «Παρθενώνας των βιβλίων», το εμβληματικό έργο της Αργεντινής Μάρτα Μινουχίν, για το οποίο ήδη γράφτηκαν πολλά, δεσπόζει επιβλητικά. Στη λήξη της διοργάνωσης, στις 17 Σεπτεμβρίου, τα βιβλία του έργου θα μοιραστούν στον κόσμο. Υπάρχει άλλωστε και άλλος ένας συμβολισμός εδώ: στην ίδια πλατεία το 1933 ρίχτηκαν στην πυρά χιλιάδες βιβλία που κατά τους ναζί προήγαν «αντιγερμανικό πνεύμα». Στο Fridericianum, ένα από τα πρώτα μουσεία της Ευρώπης και έδρα της documenta, στην ίδια πλατεία, φιλοξενείται τμήμα της μόνιμης συλλογής του ΕΜΣΤ.
Στις 8 Απριλίου από τον πύργο του μουσείου εμφανίστηκε λευκός καπνός, σηματοδοτώντας τα εγκαίνια της documenta 14 στην Αθήνα, που συνεχίζει να εκλύεται κατά τις ώρες λειτουργίας της έκθεσης μέχρι τη λήξη της στο Κάσελ. Αρχικά ο καπνός ανησύχησε τους πολίτες και η πυροσβεστική δέχτηκε πολλές κλήσεις μέχρι να αντιληφθούν ότι πρόκειται για το έργο του καλλιτέχνη Ντάνιελ Κνορ με τίτλο «Expiration movement».
Ινγκο Ντίνεμπιρ: «Η διπλή documenta είναι ενδιαφέρον εγχείρημα»
Κάτι που συνήθως προκαλούν τα έργα της έκθεσης στους πολίτες του Κάσελ, σύμφωνα με τις περιγραφές του Γερμανού καλλιτέχνη-φωτογράφου Ινγκο Ντίνεμπιρ, που ζει στη Θεσσαλονίκη από τα τέλη του ’80 αλλά μεγάλωσε στο Κάσελ μαζί με την documenta, είναι «αναστάτωση», με την ευρύτερη έννοια. Τον συναντήσαμε στην πατρίδα του και μας ξενάγησε στα καλλιτεχνικά λημέρια της, συζητώντας για το εικαστικό γεγονός που τον ανέθρεψε.
Πώς ήταν για έναν ανήσυχο έφηβο να μεγαλώνει στο Κάσελ παράλληλα με μια από τις πιο ανατρεπτικές εκθέσεις τέχνης στην Ευρώπη;
Πρώτη φορά στην documenta με πήγε ο πατέρας μου. Πρέπει να υπάρχει μια φωτογραφία μου μπροστά στον «τυλιγμένο αέρα» στην Καρλσβίζε, το «Πακέτο των 5.600 κυβικών μέτρων» των Κρίστο και Ζαν-Κλοντ, το «λουκάνικο», όπως το αποκαλούσαμε τότε. Ηταν το 1968 και ήμουν εννέα χρόνων. Εντυπωσιακό έργο το «wurst» (λουκάνικο). Το μπαλόνι είχε ύψος 85 μ. και στήθηκε ύστερα από τρεις αποτυχίες. Στην τέταρτη προσπάθεια μπήκαν οι άγκυρες στο χώμα σε κύκλο 300 μ. περίπου. Το έργο συζητήθηκε πολύ και, απ’ ό,τι έμαθα αργότερα, όχι μόνο στην πόλη αλλά και παγκοσμίως. Τα σχόλια τότε ήταν από το «τι είναι αυτό και τι θέλει να πει;» μέχρι το «δεν πρέπει να πληρώσουμε τα πειράματα του κάθε μακρυμάλλη». Τροφή για τα ΜΜΕ παγκοσμίως. Πάντα θυμάμαι έντονες διαπραγματεύσεις και διαμάχες για τα έργα της έκθεσης, με κίνητρα πολιτικά, θρησκευτικά, πολιτιστικά, κοινωνικά ή εξουσιαστικά. Το «Κάθετο χιλιόμετρο της Γης» (The vertical Earth kilometer) του Γουόλτερ ντε Μαρία το 1977 είναι ένα από τα πιο αμφισβητήσιμα και επίμαχα έργα στη ιστορία της documenta. Προκαλούσε μίσος. Για μένα ήταν περίεργο αλλά εντυπωσιακό. Ο συμβολισμός της σύνδεσης με το άγαλμα του Φρειδερίκου Β΄ μου τα χάλασε λιγάκι τότε. Σήμερα το θεωρώ ένα από τα πιο συναρπαστικά έργα της εννοιολογικής τέχνης. Το 2012 οι «Ορυζώνες» (Reisterassen) του Sakarin Krue-On, που χαλάει το ωραίο γκαζόν προκειμένου να φυτέψουν ρύζι οι ντόπιοι άνεργοι, προκάλεσε μεγάλη αναστάτωση. Η ανακοίνωση της φετινής διπλής documenta δημιούργησε επίσης μεγάλη αναστάτωση, όπως και η έντονη συζήτηση της αγοράς του έργου του Olu Oguibe στην Κένιχσπλατζ. Το έργο, ένας οβελίσκος ύψους 16 μ. με την επιγραφή «Ημουν ξένος και βρήκα στέγη» σε τέσσερις γλώσσες, που του χάρισε το βραβείο Arnold Bode το 2017, είναι πολύ αγαπητό στους επισκέπτες. Θέλω να πιστεύω πως οι ενστάσεις δεν θα εμποδίσουν τελικά την αγορά του.
Πώς παρατηρείς να εξελίσσεται μέσα στα χρόνια αυτή η διεθνής εικαστική διοργάνωση;
Σίγουρα έχει πάντα ενδιαφέρον. Τα τελευταία χρόνια βέβαια είναι πιο πολύ mega-event παρά έκθεση. Η πολυεπιπεδότητα και η διαδραστικότητά της πάνε καλά. Πλέον αν θέλεις να δεις όλα τα έργα θα εξαντληθείς, εκτός εάν έχεις πολλές ημέρες στη διάθεσή σου. Ο συνεχής διάλογος της σύγχρονης τέχνης βασίζεται σε γνώσεις οι οποίες μπορούν να είναι κοινός τόπος αλλά και σε εμπειρίες που είναι συνήθως προσωπικές. Κάποια έργα σε συγκλονίζουν και δεν είναι υποχρεωτικά τα έργα της πρώτης γραμμής. Οπως πάντα, και αυτή η documenta έχει αρκετούς θησαυρούς.
Φέτος ποια έργα ξεχώρισες;
Υπάρχουν έργα τα οποία μου είναι οικεία, πιο κοντά στην αντίληψη και τα βιώματά μου, αλλά όλοι οι καλλιτέχνες που εκθέτουν σε μια τέτοια οργάνωση είναι σοβαροί και τουλάχιστον δουλευταράδες. Χθες μιλούσα με φίλο συλλέκτη που δεν μπορούσε να καταλάβει τι σχέση έχουν τα μεγάλα ζωγραφικά έργα του Απόστολου Γεωργίου σε ένα διαμέρισμα της δεκαετίας του ’50 μιας οικογένειας που διατηρούσε στο ίδιο κτίριο κατάστημα με δερμάτινα είδη, ένα από τα λίγα οικογενειακά μαγαζιά που κράτησαν τόσες δεκαετίες. Το Leder Meid είναι ένα κτίριο-κόσμημα, ένα κειμήλιο στο κέντρο της πόλης. Η πρόσοψη και τα μπαλκόνια του είναι διατηρητέα – το κτίριο ανήκει πλέον σε ομάδα επενδυτών και είναι άδειο από τον Φεβρουάριο του 2015. Τελικά, απ’ ό,τι φαίνεται, σύντομα θα το εκμεταλλεύεται η μεγαλύτερη τράπεζα της Γερμανίας. Καλημέρα, ανάπλαση! Σε αυτό το φόντο το έργο του Γεωργίου μοιάζει σαν να συνδέει το χιούμορ και το παράλογο με το ιστορικό και το αναπόφευκτο. Περίεργος συνδυασμός, που μου άρεσε. Η ελληνική παρουσίαση στο Fridericianum είναι αξιοπρεπής, πολλά έργα τα ήξερα ήδη, έργα αρκετά παλιά, αλλά λειτουργούν στο σύνολο. Αυτή ήταν και μια παρατήρηση που άκουσα όχι μόνο μία φορά. Μερικοί φίλοι –όχι Ελληνες– μου είπαν ότι περίμεναν να δουν πιο σύγχρονη παραγωγή. Καταλαβαίνω τη σκέψη τους.
Τι σημαίνει για σένα η παράλληλη διοργάνωση της documenta φέτος στην Αθήνα;
Κριτική στο σχέδιο της διπλής documenta ακούστηκε και στο Κάσελ και στην Αθήνα. Γενικά το βρίσκω ενδιαφέρον εγχείρημα, σίγουρα ένα βήμα προς μια καλύτερη συνεννόηση και κατ’ επέκταση ίσως προς μια καλύτερη Ευρώπη.
Πιστεύεις ότι η documenta τελικά έμαθε από την Αθήνα;
Οταν βγαίνει κανείς από το σπίτι του μαθαίνει αναγκαστικά. Βλέπω λοιπόν ότι το Κάσελ μαθαίνει από τη διπλή documenta, μάλιστα φοβήθηκαν μην τους πάρουν τη διοργάνωση. Γενικά, έχει ωριμάσει μέσα από τα χρόνια. Περισσότεροι άνθρωποι παρακολουθούν τις εκθέσεις και πηγαίνουν δυο τρεις φορές ή αγοράζουν εισιτήριο διαρκείας. Τα τελευταία χρόνια οι κάτοικοι είναι περήφανοι για το event, πράγμα αδιανόητο μερικά χρόνια πριν. Ανησυχητικό;
Τι είναι για σένα η documenta;
Εισροή, input δηλαδή, τροφή για διάλογο, τον εσωτερικό αλλά και τον εξωτερικό. Θεωρώ ότι διευρύνει το λεξιλόγιο και το αισθηματολόγιο. Ακρως ενδιαφέρον. Η documenta είναι και ένα στοίχημα ανταλλαγής απόψεων και συνεννόησης. Η φετινή επέκτασή της στη Νόρντστατ, στα βόρεια υποβαθμισμένα προάστια της πόλης, ήταν εύστοχη κίνηση και πέτυχε. Το μεγάλο στοίχημα της d14 είναι εάν μπορεί να μειώσει την ένταση, το νευρικό κλίμα μεταξύ Βορρά και Νότου. Μπορούμε άραγε να τη βλέπουμε ως απόπειρα κατευνασμού και συμφιλίωσης στο πλαίσιο της κρίσης, του ευρώ και της μετανάστευσης; Παρακολουθώ με μεγάλο ενδιαφέρον και τις συζητήσεις περί της κρίσης του τουρισμού. Η ελεημοσύνη πάντως δεν βοηθάει ούτε την πολιτική ούτε την τέχνη. Ενδιαφέρον και πολύ θετικό που ξεκινάει ένας πιο συγκριμένος κύκλος ουσιαστικών συζητήσεων πέρα από πολιτικές ή κομματικές πεποιθήσεις.
INFO
Ο Iνγκο Ντίνεμπιρ γεννήθηκε στην Ιένα και μεγάλωσε στο Κάσελ της Γερμανίας. Σπούδασε φωτογραφία και οπτικοακουστικά μέσα στο Πανεπιστήμιο Εφαρμοσμένων Επιστημών της Κολωνίας. Από το 1987 ζει στη Θεσσαλονίκη. Παρουσιάζει τα έργα του σε εκθέσεις από το 1994. Το 2016 έδειξε την τελευταία του δουλειά σε ατομική έκθεση με τίτλο «Crossing borders» στην γκαλερί Ζήνα Αθανασιάδου στη Θεσσαλονίκη, συνδυάζοντας μια παλιότερη σειρά με χαρακτήρα ντοκουμέντου με μια πρόσφατη εννοιολογική σειρά με τίτλο «Silent waters»