Μεταφερθείτε πίσω στον χρόνο: τάξη λυκείου, μάθημα λογοτεχνία. Υπό τη μονότονη καθοδήγηση του/της καθηγητή/τριας αναλύετε την «Ιθάκη» του Κ.Π.
Καβάφη, σκέφτεστε μήπως είναι «sos» και πότε επιτέλους θα χτυπήσει το κουδούνι για διάλειμμα….
Ελάτε πάλι στο παρόν. Τάξη λυκείου. Πάλι ποίηση, πάλι Καβάφης. Ομως αντί για εννοιολογική ανάλυση παράγετε δικούς σας ήχους, κάνετε (πολύ) θόρυβο, διαλέγετε εσείς έναν στίχο του και τον απαγγέλλετε δυνατά, μοιράζεστε προσωπικές μνήμες με τους συμμαθητές σας, εξωτερικεύετε συναισθήματα που δεν γνωρίζατε ότι υπήρχαν, ντύνετε τον τοίχο του σχολείου με καβαφικούς στίχους, γίνεστε οι ίδιοι ποιητές. Συμβαίνουν στην πραγματικότητα όλα αυτά; Κι όμως ναι. Στα εργαστήρια που πραγματοποιoύνται δωρεάν εδώ και πέντε χρόνια σε γυμνάσια και λύκεια της Αθήνας και τέσσερα χρόνια σε σχολεία στην περιφέρεια, μέσω του προγράμματος «Ο Καβάφης πάει σχολείο» από το Αρχείο Καβάφη του Ιδρύματος Ωνάση.
O Καβάφης στη δική μας ζωή
Είχα την τύχη να παρακολουθήσω αυτό που βίωσαν περίπου 100 μαθητές πέντε σχολείων του νομού Πέλλας από τις 26 έως τις 30 Μαρτίου. Συζητώντας με τα παιδιά είδα πόση δίψα έχουν για τέτοιες εμπειρίες έξω από την παραδοσιακή διδασκαλία και πόσο πιο οικεία μπορούν να νιώσουν με την ποίηση όταν τους προσφέρεται μέσα από καινοτόμες και πρωτότυπες προσεγγίσεις.
Στο 2ο ΓΕΛ Εδεσσας τα παιδιά έφτιαξαν τη δική τους καβαφική έκδοση υπό την καθοδήγηση του ποιητή Παναγιώτη Ιωαννίδη και του εικονογράφου και δημιουργού αυτοεκδόσεων Παναγιώτη Πανταζή, μιας και ο ίδιος ο Καβάφης τύπωνε και μοίραζε σε μονόφυλλα τα ποιήματά του. Ο Νάσος, μαθητής Α΄ λυκείου, μου περιέγραψε τι έκαναν αυτές τις ημέρες: «Μιλήσαμε για τις αναμνήσεις μας και δημιουργήσαμε ένα ποίημα βασισμένο σε αυτές, όπως έκανε και ο Καβάφης. Επιπλέον βρήκαμε μια είδηση που μας κέντρισε το ενδιαφέρον και με βάση αυτή γράψαμε ένα ποίημα. Εγώ διάλεξα να γράψω για ένα ζευγάρι που έζησε μαζί 63 χρόνια και πέθανε με διαφορά πέντε λεπτών».
Τον ρωτώ εάν φανταζόταν έτσι το πρόγραμμα: «Νόμιζα ότι θα κάναμε απλώς κάποιες αναγνώσεις ή το πολύ να γράφαμε όλοι μαζί ένα ποίημα. Γράψαμε πολλά – εγώ μόνο έχω γράψει τρία ποιήματα. Γράφω στον ελεύθερο χρόνο μου αλλά μόνο για εμένα, δεν είχα δείξει πουθενά τα ποιήματά μου. Μπορεί όμως ύστερα από αυτό το πρόγραμμα να το κάνω. Νιώθω σαν να αναδείχτηκε το ταλέντο μου» λέει ντροπαλά.
Ενα αγόρι παίζει λύρα στο κέντρο της αίθουσας. Γύρω του κινούνται αμίλητα παιδιά που κρατούν στα χέρια τους κάποιο αντικείμενο με ιδιαίτερη γι’ αυτά συναισθηματική αξία, υπό τον επαναλαμβανόμενο στίχο «Και με τον ήχο των για μια στιγμή επιστρέφουν», από τις «Φωνές» του Κ.Π. Καβάφη. Πρόκειται για την performance που δημιούργησαν οι μαθητές στο ΓΕΛ Αριδαίας –ίσως το πιο απαιτητικό από πλευράς εξωτερίκευσης μύχιων συναισθημάτων εργαστήριο– έπειτα από μια σειρά ασκήσεων αυτοέκφρασης και χτισίματος δυνατών δεσμών στην ομάδα με συνοδοιπόρους την ποιήτρια Κατερίνα Ηλιοπούλου και τον ηθοποιό και σκηνοθέτη Κωνσταντίνο Ντέλλα. Για πολλά παιδιά αυτή η διαδικασία λειτούργησε λυτρωτικά: «Στην αρχή είπαμε ότι θα γνωρίσουμε ποιήματα του Καβάφη, θα τα αναλύσουμε κ.λπ. Αλλά από τη δεύτερη μέρα οι συναντήσεις μας έγιναν πιο προσωπικές, πιο βιωματικές. Γράψαμε σε ένα χαρτί κάτι που θυμηθήκαμε αυθόρμητα μέσα σε δύο λεπτά και στη συνέχεια φέραμε κάποιο αντικείμενο που συνδέεται με την ανάμνησή μας. Ειδικά για κάποια παιδιά όπως εγώ, που είμαστε πιο εσωστρεφή, ήταν πολύ σημαντικό ότι καταφέραμε να ανοιχτούμε» μου είπε η Στέλλα, μαθήτρια Α΄ λυκείου. Και η Αντωνία μού έδωσε τη δική της οπτική: «Αυτό που κρατάω από το πρόγραμμα είναι ότι δεν υπήρχε χλευασμός ή σαρκασμός για όλα αυτά που μοιραστήκαμε, αλλά αντιθέτως αλληλοσυμπλήρωση, στήριξη και σύνδεση μεταξύ μας».
Ο κύκλος των δημιουργικών ποιητών
Οι μαθητές του 2ου ΓΕΛ Γιαννιτσών συναναστράφηκαν με τον ποιητή Θωμά Τσαλαπάτη και τον street artist Cacao Rocks προτού ντύσουν τους τοίχους του προαύλιου χώρου του σχολείου με στίχους που επέλεξαν οι ίδιοι, μεταμορφώνοντας το σχολικό κτίριο σε καμβά εικόνων, συναισθημάτων και ποίησης. Τα παιδιά επέλεξαν ένα απόσπασμα από το ποίημα «Το πρώτο σκαλί», κόντρα μάλιστα σε αυτό που τους πρότειναν οι συντελεστές. Η Αγγελική, μαθήτρια Γ΄ λυκείου, μου μίλησε για την εμπειρία της: «Πρώτη φορά βρέθηκα με τόσα παιδιά από το σχολείο που είδα ότι ενδιαφέρονται και αυτά για την ποίηση. Επιλέξαμε ποιήματα και τα σχολιάσαμε από κοινού, κάτι που συνήθως έκανα μόνη μου». Oι συμβατικές διδακτικές προσεγγίσεις αποτρέπουν τα παιδιά από την ποίηση γιατί τα καθοδηγούν με την ερμηνεία τους και δεν αφήνουν τους μαθητές να ερμηνεύσουν τα ποιήματα με τη φαντασία τους. Τη ρωτώ πώς είναι η καθημερινότητα για μια κοπέλα που αναζητάει κάτι παραπάνω: «Είναι λίγο περιοριστική για παιδιά στην ηλικία μου. Διαβάζω στο σπίτι αλλά δεν μου αρκεί κάτι τέτοιο. Θα ήθελα καλύτερη βιβλιοθήκη, αυτή που έχουμε στα Γιαννιτσά δεν με καλύπτει. Δεν υπάρχουν, ας πούμε, καλά θέατρα. Γενικώς δεν υπάρχουν πολλές δυνατότητες για τους ντόπιους ώστε να ασχοληθούν με την καλλιέργειά τους».
Στο Γυμνάσιο Αρνισσας το σχολείο «γέμισε Καβάφη»: χρησιμοποιώντας τεχνικές της γλυπτικής και των εικαστικών εγκαταστάσεων οι μαθητές μετέτρεψαν τον χώρο του σχολείου σε απόλυτο καβαφικό περιβάλλον. Με συντελεστές την ποιήτρια Μαρία Τοπάλη και την εικαστικό Πάκυ Βλασσοπούλου τα παιδιά δημιούργησαν κοστούμια και χαρακτήρες συνδεμένα με ιστορίες και βιώματα που έφερε στην επιφάνεια η καβαφική ποίηση.
Στο ΓΕΛ Σκύδρας οι μαθητές δεν διάβασαν απλώς την ποίηση του Καβάφη. Την απέδωσαν σε ηλεκτρονική μουσική που έμαθαν πώς να παράγουν οι ίδιοι. Μέντορές τους ο συγγραφέας Χρήστος Χρυσόπουλος και ο μουσικός παραγωγός και sound designer Δημήτρης Πατσαρός. Τα παιδιά είτε με το σώμα τους είτε με καθημερινά αντικείμενα δημιούργησαν ηχητικά δείγματα με ποικίλους και απροσδόκητους τρόπους: έσυραν θρανία, χτύπησαν πόρτες και παράθυρα, έπαιξαν ηλεκτρική κιθάρα με τρόπο κάθε άλλο παρά συμβατικό. Οι ήχοι αυτοί μαζί με αποσπάσματα ποιημάτων του Καβάφη που επέλεξαν και απήγγειλαν οι μαθητές συνδυάστηκαν σε ένα ιδιαίτερο ηχητικό αποτέλεσμα.
Μαθητές που συμμετείχαν στο πρόγραμμα μου είπαν ότι πολλοί συμμαθητές τους που δεν είχαν δηλώσει συμμετοχή το μετάνιωσαν όταν τους μετέφεραν τι ακριβώς κάνουν, όπως συνέβη και στα άλλα σχολεία. Αυτό που κρατάω είναι το ομόφωνο, τρανταχτό «ναι!» και το μεγάλο χαμόγελο που το συνόδευσε στην ερώτησή μου εάν τελικά άξιζαν αυτές οι πέντε ημέρες και εάν θα το ξανάκαν.
Το καβαφικό έργο μέσα από καινοτόμες προσεγγίσεις
Πώς προέκυψε η ιδέα του προγράμματος «Ο Καβάφης πάει σχολείο»; Ο Θοδωρής Χιώτης, συντονιστής έρευνας και ψηφιακής ανάπτυξης του Αρχείου Καβάφη, μας εξηγεί: «Ηταν πολύ σημαντικό να βρούμε καινοτόμους και δημιουργικούς τρόπους προσέγγισης του καβαφικού έργου για να προσελκύσουμε τα παιδιά, να συνομιλήσουμε μαζί τους και να τα φέρουμε κοντά στην ποίηση του Καβάφη. Ηταν ιδιαίτερα ευχάριστη έκπληξη ο ενθουσιασμός με τον οποίο αποδέχτηκαν οι μαθητές το πάντρεμα απρόβλεπτων τεχνών με την καβαφική ποίηση. Αλλά και οι ίδιοι οι συντελεστές δηλώνουν εξίσου ενθουσιασμένοι με την εμπειρία του προγράμματος. Πολύ συχνά μας μεταφέρουν την έκπληξή τους σχετικά με τη φρεσκάδα, την ενέργεια και τη δύναμη των έργων που παράγονται στο εργαστήριο».
Οι δημιουργίες των μαθητών είναι εξαιρετικές, αποδεικνύοντας τη συνεχιζόμενη επίδραση του καβαφικού έργου – οι περισσότερες από αυτές εκτίθενται στην Ωνάσειο Βιβλιοθήκη σε μια μεγάλη γιορτή που διοργανώνεται στο τέλος της σχολικής περιόδου. Πώς γίνεται η επιλογή των σχολείων που συμμετέχουν στο «Ο Καβάφης πάει σχολείο»; «Η σειρά προτεραιότητας παίζει πρωτεύοντα ρόλο, ωστόσο λαμβάνουμε υπόψη γεωγραφικά και κοινωνικά κριτήρια: πηγαίνουμε σε λιγότερο προνομιούχες γειτονιές της Αθήνας και σε μέρη στην Ελλάδα όπου τα παιδιά πιθανόν να μην έχουν τόσο εύκολη πρόσβαση σε τέτοιου είδους δράσεις» λέει η Μαριάννα Χριστοφή, συντονίστρια επικοινωνίας και δράσεων του Αρχείου Καβάφη.
Τον γενικότερο στόχο του προγράμματος μας δίνει η Έφη Τσιότσιου, Εκτελεστική Διευθύντρια Ιδρύματος Ωνάση: «Εδώ και πέντε χρόνια που ανέλαβε το Ιδρυμα Ωνάση τη διαχειριση του Αρχείου Καβάφη στόχος του είναι η διάσωση του φυσικού αρχείου, η διάδοση του καβαφικού έργου και η εξασφάλιση προσβασιμότητας σε ερευνητές και κοινό σε αυτό. Ο σχεδιασμός των δράσεων του Αρχείου αποσκοπεί στην προώθηση της έρευνας γύρω από το καβαφικό έργο, την ανοιχτή πρόσβαση στα αρχειακά τεκμήρια και την επαφή πολλαπλών κοινών με την καβαφική ποίηση. Με αυτήν τη στόχευση υλοποιούνται και τα εκπαιδευτικά προγράμματα του Αρχείου Καβάφη. Ο προγραμματισμός τους απευθύνεται σε ανθρώπους που αγαπούν την ποίηση, σε ενήλικες και εφήβους, σε όλους. Το πρόγραμμα “Ο Καβάφης πάει σχολείο” έχει επισκεφθεί πενήντα γυμνάσια και λύκεια στην Αθήνα και στην περιφέρεια και προσφέρει την ευκαιρία σε εφήβους να έρθουν σε επαφή με το καβαφικό έργο μέσα από καινοτόμες προσεγγίσεις».
Αξίζει να σημειωθεί ότι τον Ιούλιο θα πραγματοποιηθεί για δεύτερη χρονιά το Διεθνές Θερινό Σχολείο Καβάφη με συμμετοχή διακεκριμένων πανεπιστημιακών, νέων ερευνητών και διδακτορικών φοιτητών από όλο τον κόσμο.
INFO: Οι αιτήσεις των σχολείων γίνονται κάθε Σεπτέμβριο. Περισσότερες πληροφορίες στο onassis.org
