Τα πιο συντηρητικά και σκοταδιστικά αντανακλαστικά ξύπνησε η αφίσα του συγκλονιστικού ντοκιμαντέρ της Ελίνας Ψύκου «Αδέσποτα κορμιά» που προβλήθηκε στο Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ Θεσσαλονίκης.
Η περιοχή γύρω από το Ολύμπιον ήταν γεμάτη ΜΑΤ. Είχε βγει εντολή απαγόρευσης συναθροίσεων από την αστυνομία για να αποτραπούν έκτροπα και πράξεις βίας στην πρεμιέρα του ντοκιμαντέρ «Αδέσποτα κορμιά» της Ελίνας Ψύκου στο πλαίσιο του Διεθνούς Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ Θεσσαλονίκης. Πίσω στη δεκαετία του ’80 μάς γύρισαν αυτές τις ημέρες όσα ζήσαμε στη Θεσσαλονίκη. Η αφίσα που απεικονίζει μια γυναίκα έγκυο, εσταυρωμένη με τραύματα και πληγές στο σώμα της «κατάφερε» να ξεσηκώσει τα πιο συντηρητικά και σκοταδιστικά αντανακλαστικά και να βρουν αφορμή η εκκλησία και οι θρησκόληπτοι να ξαναμπούν σε ξένα χωράφια, αυτά της τέχνης και της καλλιτεχνικής ελευθερίας. Οι αντιδράσεις παραεκκλησιαστικών οργανώσεων και ακροδεξιών στοιχείων που καλούσαν σε διαδηλώσεις για την παρεμπόδιση της προβολής αλλά και οι τοποθετήσεις, επίσημες και μη, θεσμικών προσώπων της εκκλησίας και, βεβαίως, η εικόνα του Ολύμπιον να φρουρείται από ΜΑΤ για να προστατευτούν και ο ιστορικός χώρος και οι θεατές και οι συντελεστές του ντοκιμαντέρ συνδέουν το 2024 απευθείας με το μακρινό 1988, τότε που αστυνομικές δυνάμεις έπρεπε να εξασφαλίσουν ότι δεν θα καούν οι κινηματογράφοι από την παραθρησκευτική μανία που είχε προκαλέσει ο «Τελευταίος πειρασμός» του Μάρτιν Σκορσέζε. Το Εmpassy δεν είχε γλιτώσει, το έκαναν γυαλιά καρφιά.
Αδέσποτο… σκοτάδι
Κι όμως, δεν ήταν εκείνο το τελευταίο περιστατικό που ένα έργο και οι άνθρωποί του χρειάστηκαν αστυνομική προστασία. Ηταν το 2012 όταν αστυνομικές δυνάμεις περιφρουρούσαν το θέατρο Χυτήριο από θρησκόληπτους, ακροδεξιούς και… επιφανή μέλη της Χρυσής Αυγής γιατί υπήρχαν φόβοι για εμπρηστική επίθεση λόγω της παράστασης «Corpus Christi», έργο του Τέρενς ΜακΝάλι σε σκηνοθεσία Λαέρτη Βασιλείου. Η Ιερά Σύνοδος της Ελλάδος είχε ζητήσει την ακύρωση της παράστασης με ασφαλιστικά μέτρα και οι ηθοποιοί της είχαν ήδη ανέβει τα σκαλιά της Ευελπίδων για προσβολή προς τα θεία.
Ποιος ξεχνά τους αφορισμούς και τα σπασμένα αμάξια το 2018 έξω από το Ακροπόλ όπου παιζόταν το πολυβραβευμένο μιούζικαλ «Jesus Christ Superstar». Τότε οι δράστες –μέλη παραθρησκευτικών οργανώσεων– είχαν πετάξει μπογιές στο θέατρο και είχαν σπάσει τα αμάξια συντελεστών της παράστασης, ενώ προπηλάκιζαν τους θεατές. Ο μητροπολίτης Κυθήρων Σεραφείμ είχε καταθέσει μήνυση για κακόβουλη βλασφημία και καθύβριση θρησκεύματος.
Το ντοκιμαντέρ «Αδέσποτα κορμιά» μπήκε στη δίνη του κυκλώνα πριν από αρκετές μέρες, όταν βουλευτής του κόμματος Νίκη κατέθεσε επίκαιρη ερώτηση στην υπουργό Πολιτισμού, καταγγέλλοντας ότι η αφίσα «βλασφημεί ιερά σύμβολα και πρόσωπα της ορθοδόξου χριστιανικής πίστεως» ζητώντας την παρέμβαση του YΠΠΟ. Από τις 7 Μαρτίου, ημέρα που ξεκίνησε η φετινή διοργάνωση, έως και την πρώτη προβολή της ταινίας στις 12 Μαρτίου αυτό ήταν το θέμα συζήτησης. Υπήρχε διάχυτο αίσθημα φόβου και θυμού, αφού γνωρίζαμε ότι παραθρησκευτικές οργανώσεις είχαν κάνει κάλεσμα στην πρεμιέρα έξω από το Ολύμπιον.
Ασπίδες προστασίας
Την απαγόρευση των συναθροίσεων έσπασαν αριστερές συλλογικότητες που ύψωσαν ασπίδα προστασίας, όπως έκαναν και την προηγούμενη ημέρα σε μια ακόμη συγκέντρωση εναντίον της ομοφοβίας μετά τη σοκαριστική επίθεση σε δύο διεμφυλικά άτομα από εκατοντάδες νεαρούς στην Αριστοτέλους.
Αυτό το περιστατικό θα έκανε την επόμενη ημέρα τον Δημήτρη Παπαϊωάννου σε μια συζήτηση που είχε μαζί μας, με αφορμή το μεγάλο αφιέρωμα του φεστιβάλ στο έργο του, να πει «να συζητήσουμε για το πώς ακριβώς δείχνει να μεγαλώνει η ελληνική οικογένεια παιδιά, τα οποία μόλις αντιλαμβάνονται ότι κάτι διαταράσσει τον κόσμο τους η πρώτη τους αντίδραση είναι η άσκηση βίας». Ο διάσημος χορογράφος έχει φιλοτεχνήσει το φιλί που κοσμεί την αφίσα του φεστιβάλ, το οποίο μην ξεχνάμε έχει στην καρδιά του ένα μεγάλο αφιέρωμα με τον τίτλο «Citizen Queer», μέσα από το οποίο στέλνει ηχηρό μήνυμα αποδοχής της διαφορετικότητας. Το καλοκαίρι η Θεσσαλονίκη ετοιμάζεται να υποδεχτεί και το EuroPride 2024.
Το φεστιβάλ από την πρώτη στιγμή στάθηκε απέναντι σε κάθε περιστατικό τόσο ομοφοβίας όσο και λογοκρισίας. Και ο καλλιτεχνικός διευθυντής Ορέστης Ανδρεαδάκης αλλά και η γενική διευθύντρια Ελίζ Ζαλαντό. Η απάντησή της στον μητροπολίτη Θεσσαλονίκης, ο οποίος ζήτησε την απαγόρευση της αφίσας της ταινίας, αποτελεί υπόδειγμα πολιτισμού, ορθολογισμού και ενσυναίσθησης: «Επιτρέψτε μου, Παναγιώτατε, να εκφράσω την άποψη ότι ο Σταυρός του Κυρίου δεν είναι μόνον ένα σύμβολο πίστης, μια απλή εικόνα που αναπαράγεται στατικά ανά τους αιώνες, αλλά και ένας συμπεριληπτικός τόπος και ένας εν κινήσει τρόπος που αγκαλιάζει τον πεπτοκώτα άνθρωπο, τον πάσχοντα άνθρωπο, τον εσαεί ξένο, τον οποίο οφείλουμε να υποδεχόμαστε με ταπεινότητα, κατανόηση και αγάπη. Με τον ίδιο τρόπο που υποδεχθήκαμε τον Ιησού με τα παρακάτω λόγια του Υμνου: “δός μοι τοῦτον τὸν ξένον, ἵνα κρύψω ἐν τάφῳ, ὃς ὡς ξένος οὐκ ἔχει τὴν κεφαλὴν ποῦ κλίνῃ”», αναφέρει στην επιστολή της.
Νίκος Πάστρας, κινηματογραφιστής
«Μας εύχονται καρκίνο σε όλα τα μέρη του σώματος»
«Η ταινία ασχολείται με θηλυκότητες και ταλαιπωρημένα σώματα. Θεωρώ ότι είναι ένας συμβολισμός που δεν θίγει την Παναγία, αλλά την εξυμνεί» είναι ένα από τα πρώτα λόγια που μου λέει κατά την κουβέντα μας ο Νίκος Πάστρας, ο οποίος σχεδίασε την αφίσα του ντοκιμαντέρ «Αδέσποτα κορμιά». Πολυτάλαντος κινηματογραφιστής με μεγάλη εμπειρία και στο μοντάζ (στις δύο τελευταίες ταινίες του Νίκου Παναγιωτόπουλου «Η λιμουζίνα», «Η κόρη του Ρέμπραντ» και στη «Winona» του Αλέξανδρου Βούλγαρη) αλλά και στη σκηνοθεσία – πριν από δύο χρόνια είδαμε τα αιρετικά του «Μπάσταρδα». Παράλληλα, είναι γραφίστας και illustrator. Εχει σχεδιάσει, για παράδειγμα, τις αφίσες τριών ταινιών που προβάλλονται αυτές τις ημέρες στο φεστιβάλ: του πολυσυζητημένου «exergue – on documenta 14» του Δημήτρη Αθυρίδη, του «Μαίρη, Μαριάννα, Μαρία – Tα άγνωστα ελληνικά χρόνια της Κάλλας» των Βασίλη Λούρα και Μιχάλη Ασθενίδη και, βέβαια, της ταινίας «Αδέσποτα κορμιά».
«Η ιδέα της αφίσας ήταν της Ελίνας, τη συζητήσαμε πολύ, την εξελίξαμε και υλοποίησα το concept. Μιλάει για τις εκτρώσεις, την τεχνητή γονιμοποίηση και την ευθανασία. Συνδέονται με έναν τρόπο πολύ συμβολικό με την Παναγία, αλλά πρέπει κανείς να δει την ταινία για να το καταλάβει. Στα δικά μου μάτια δεν είναι κάτι που παρεξηγείται. Απόρησα γιατί κανείς από τους φανατισμένους “Ταλιμπάν” δεν σκέφτηκε ότι δεν κοροϊδεύουμε. Δεν το κάναμε για να θίξουμε αλλά για να δείξουμε μέσα από συμβολισμούς το πάσχον σώμα σύγχρονων γυναικών» μας εξηγεί. Παραδέχεται ότι πέρασε από το μυαλό τους ότι η τολμηρή αφίσα ίσως ενοχλήσει κάποιους, αλλά από την ενόχληση μέχρι τον ξεσηκωμό υπάρχει πολύ μεγάλη απόσταση. Δεν φανταζόταν, όπως ομολογεί ο ίδιος, ότι «θα μας ενοχλούν, και την Ελίνα και εμένα, με μηνύματα στα social media και στα προσωπικά μας τηλέφωνα, θα δεχόμασταν απειλές και κατάρες να πάθουμε καρκίνο σε όλα τα μέρη του σώματός μας».
Πραγματικά, μια γύρα στους λογαριασμούς τους στα social media είναι αρκετή για να διαπιστώσει κανείς τον σκοταδισμό, τη μανία, τη μισαλλοδοξία ανθρώπων που ζητούν ούτε λίγο ούτε πολύ να καούν στην πυρά η αφίσα, η ταινία, μαζί και οι δημιουργοί της. Ο κινηματογραφιστής μάς επισημαίνει μάλιστα ότι «μεγάλη μερίδα των αρνητικών σχολίων είναι το ίδιο το γυμνό γυναικείο σώμα. Το γυμνό θεωρείται μεμπτό».
Παραδέχεται ακόμη ότι την ημέρα της πρεμιέρας είχε επικρατήσει το συναίσθημα του φόβου. «Από το πρωί εκείνη την ημέρα» διηγείται, «φοβόμουν και είχα μεγάλη αγωνία. Σκεφτόμουν ότι μπορεί να υπάρξει θύμα, να μαχαιρωθεί κάποιος άσχετος άνθρωπος». Τον φόβο όμως τελικά διαδέχτηκε το πείσμα, γιατί ήταν τόσο μεγάλη η αγκαλιά που άνοιξε από προοδευτικούς ανθρώπους, από το καλλιτεχνικό σινάφι και, βεβαίως, από το ίδιο το φεστιβάλ. Δεν είναι καθόλου τυχαίο, όπως μου λέει, ότι σε εκείνη την προβολή, στη συζήτηση που ακολούθησε δεν υπήρξε ερώτηση από τους θεατές για την αφίσα. Το ενδιαφέρον το κοινού επικεντρώθηκε στο περιεχόμενο της ταινίας και στα ζητήματα που ανοίγει για δημόσιες συζητήσεις.
«Αδέσποτα κορμιά»: Ενα road movie για το δικαίωμα στη ζωή και στον θάνατο
Ενα καταπληκτικό road movie είναι το ντοκιμαντέρ της Ελίνας Ψύκου, που χρειάστηκε πολύ καιρό – ενάμιση χρόνο διήρκεσαν τα γυρίσματα–, κόπο, μεράκι, έρευνα και ενσυναίσθηση. Και βαθιά πολιτικό όσο και η φράση που είπε η ίδια η Ψύκου στην πρεμιέρα: «Το σώμα είναι πολιτικό, άρα το σώμα πρέπει να είναι ελεύθερο». Στη σύγχρονη Ευρώπη, που έχει κατακτήσει τον Διαφωτισμό και τις ιδέες της ελευθερίας, της δημοκρατίας και της ισότητας, υπάρχουν ακόμη μέρη όπου δικαιώματα που σχετίζονται με την ελευθερία της αυτοδιάθεσης του σώματος είναι απαγορευμένα.
Το θέμα
Η Ρόμπιν είναι έγκυος, αλλά δεν θέλει να γίνει μητέρα. Επειδή στην πατρίδα της, τη Μάλτα, απαγορεύονται οι εκτρώσεις αποφασίζει να ταξιδέψει στην γειτονική Ιταλία φορώντας μπλούζα με λογότυπο «Science in the city». Η Κατερίνα και η Γκάια θέλουν να κάνουν παιδί, αλλά δεν μπορούν να συλλάβουν και θα ταξιδέψουν στην Ελλάδα για να προχωρήσουν σε τεχνητή γονιμοποίηση. Η Κική πάσχει από μια νευρολογική ασθένεια ανίατη και θα ήθελε να ζήσει ή να πεθάνει με αξιοπρέπεια. Οι προσωπικές ιστορίες είναι αυτές που θέτουν όλα τα ζητήματα σε πολλές βάσεις: φιλοσοφικές και υπαρξιακές γύρω από τις έννοιες της ζωής και του θανάτου, επιστημονικές και τεχνολογικές και, βεβαίως, θρησκευτικές. Δεν είναι μυστικό ότι η Καθολική Εκκλησία υψώνει ανάχωμα σε πολλά δικαιώματα.
Η πολύπλευρη προσέγγιση της Ελίνας Ψύκου μάλλον έχει ρίζες στις σπουδές Κοινωνιολογίας που έχει κάνει. Αυτό είναι το πρώτο της ντοκιμαντέρ – έχει γυρίσει δύο ταινίες μυθοπλασίας, «Ο γιος της Σοφίας» και «Η αιώνια επιστροφή του Αντώνη Παρασκευά».
Στα «Αδέσποτα κορμιά» καταφέρνει να φτιάξει ένα ντοκιμαντέρ απίστευτα ενδιαφέρον, διαφωτιστικό σε πολλά επίπεδα, εκπαιδευτικό, ποπ –ναι, ποπ με χιούμορ και φαντασία– αλλά και συγκινητικό, καθώς μια ευθανασία που εκτυλίσσεται μπροστά στα μάτια σου σε κάνει να βουρκώνεις.
Είναι όμως και βαθιά ανθρωπιστικό γιατί τελικά υπερβαίνει τους θεματικούς του άξονες που είναι η έκτρωση, η τεχνητή γονιμοποίηση και η ευθανασία. Μπορεί να έχει στην καρδιά του τα δικαιώματα γύρω από την αυτοδιάθεση του σώματος, αλλά τελικά στον πυρήνα του έχει κάτι ακόμη πιο θεμελιώδες. Την ίδια την έννοια της δημοκρατίας πάνω στην οποία στερεώνονται τα δικαιώματα.
Βαθιά δημοκρατικό
Γιατί η Ελίνα Ψύκου έχει φτιάξει ένα ντοκιμαντέρ βαθιά δημοκρατικό. Εχει συμπεριλάβει μέσα από συνεντεύξεις και την αντίθετη άποψη. Αφήνει με (κινηματογραφική) ευγένεια και σεβασμό τους διαφωνούντες να… διαφωνήσουν, να εξηγήσουν τα επιχειρήματα αλλά και τα συναισθήματά τους, κάνοντάς μας να βάλουμε αστερίσκους στις δικές μας βεβαιότητες, όχι αλλάζοντας τα πιστεύω μας, αλλά νιώθοντας μια μεγαλύτερη ενσυναίσθηση απέναντι σε ανθρώπους που έχουν εκ διαμέτρου αντίθετες με τις δικές μας απόψεις.
Και όχι, δεν τους παρουσιάζει καθόλου ως γραφικούς. Ανοίγει την κάμερά της και τους ακούει, μαζί μ’ αυτήν κι εμείς, οι θεατές. Κι αυτό είναι κάτι πολύ σπουδαίο. Το οποίο έρχεται σε ευθεία αντιδιαστολή με όσα πέρασε η ταινία μέσα από την περιπέτεια της αφίσας. Μια ταινία βαθιά δημοκρατική δέχτηκε απόπειρες λογοκρισίας.
