Ο πόλεμος, όσο αποκρουστικός κι αν είναι, εμπεριέχει τη βάρβαρη ειλικρίνεια της βίας. Ο ισχυρός (συνήθως) επιτίθεται στον ανίσχυρο με τη δύναμη που του προσφέρουν οι υλικοί, οικονομικοί και τεχνολογικοί του πόροι. Ο λιγότερο ισχυρός αμύνεται με κάθε μέσο. Βασίζεται στη στρατηγική του, τη γνώση του εδάφους, στις διεθνείς του σχέσεις και στην ιερή θέση του αμυνόμενου.
Την ίδια στιγμή, σε δεύτερο επίπεδο φουντώνει και ο «πόλεμος της πληροφορίας». Πρόκειται για μια υπόγεια μάχη που συνδέει την τεχνολογία και τις διεθνείς ισορροπίες με την ψυχολογία της μάζας και τη διάθεση του κοινωνιολογικού «φαντάσματος» που λέγεται «κοινή γνώμη». Ιδιαίτερα στην εποχή που η ενημέρωση έχει μετατραπεί σε χαώδη ψηφιακό λαβύρινθο ο λεγόμενος «πόλεμος της πληροφορίας», η προπαγάνδα και οι ψευδείς ειδήσεις αποκτούν… πυρηνικές διαστάσεις.
Πολεμικά fake news… ανά τους αιώνες
Η προπαγάνδα και τα fake news κατά τη διάρκεια του πολέμου δεν είναι φαινόμενο των ημερών μας. Στον εμφύλιο πόλεμο ανάμεσα στον Οκταβιανό και τον Μάρκο Αντώνιο το 32 π.Χ. ο Οκταβιανός εξαπέλυσε έναν… πόλεμο παραπληροφόρησης κατά του αντιπάλου του, υποστηρίζοντας μεταξύ άλλων ότι ήταν ανίκανος να ηγηθεί αφού ήταν μονίμως μεθυσμένος. Μετέδωσε τα μηνύματά του μέσω της… ποίησης και με μικρές ατάκες γραμμένες σε νομίσματα. Ο Οκταβιανός κέρδισε και τον πόλεμο και την εμπιστοσύνη του λαού, έγινε ο πρώτος αυτοκράτορας της Ρώμης και κυβέρνησε για 40 χρόνια.
Το 1898 το αμερικανικό πολεμικό «USS Maine» βούλιαξε στην Κούβα. Ορισμένες εφημερίδες κατηγόρησαν το ισπανικό ναυτικό, ενώ καλλιτέχνες εικονογράφησαν και μια υποτιθέμενη έκρηξη για να πείσουν τους αναγνώστες με οπτικά μέσα, παρότι δεν υπήρχε καμία απόδειξη. Η αμερικανική κοινή γνώμη άρχισε να θεωρεί την Ισπανία εχθρό. Λίγα χρόνια αργότερα ξέσπασε ο ισπανοαμερικανικός πόλεμος.
Το 1917, στον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, οι βρετανικές εφημερίδες «Times» και «Daily Mail» υποστήριζαν ότι οι Γερμανοί χρησιμοποιούσαν το λίπος νεκρών στρατιωτών για να παρασκευάσουν σαπούνι και μαργαρίνη. Η πληροφορία είχε φτάσει μέσω επίσημης βρετανικής κυβερνητικής πηγής και διέρρευσε τεχνηέντως στα ΜΜΕ. Αν και οι αξιωματούχοι γνώριζαν ότι κάτι τέτοιο δεν ίσχυε, άφησαν τη φήμη να διαχέεται ώστε να πειστούν ακόμη περισσότεροι ότι οι Γερμανοί έπρεπε να ηττηθούν.
Οταν το Χόλιγουντ έκανε πόλεμο
Αργότερα το υπό αμερικανική ηγεσία ΝΑΤΟ προκάλεσε και… αμερικανοποίηση της πολεμικής προπαγάνδας ή καλύτερα χολιγουντοποίηση.
Ενδεικτικό είναι το παράδειγμα του κορμοράνου το 1991 στον πόλεμο του Κόλπου. Ενώ εξελίσσονταν οι στρατιωτικές επιχειρήσεις στο Ιράκ, τα διεθνή ειδησεογραφικά πρακτορεία μετέδωσαν τη φωτογραφία ενός κορμοράνου που είχε πέσει στην τεράστια πετρελαιοκηλίδα μετά τον βομβαρδισμό των πετρελαιοπηγών του Κουβέιτ από τα ιρακινά αεροπλάνα, με σκοπό να πλήξουν τη διεθνή εικόνα του Σαντάμ Χουσεΐν. Μόνο που η φωτογραφία του κορμοράνου δεν είχε καμία σχέση με τα γεγονότα. Είχε τραβηχτεί μήνες νωρίτερα στις ακτές της Βρετάνης, όταν μετά το ναυάγιο ενός πετρελαιοφόρου δημιουργήθηκε μια τεράστια κηλίδα στη Μάγχη. Αλλωστε το απεικονιζόμενο είδος κορμοράνου δεν θα μπορούσε να βρεθεί στον Περσικό κόλπο.
Την ίδια περίοδο το CNN παρουσίασε μια νεαρή Κουβεϊτιανή νοσοκόμα που εξιστορούσε με λυγμούς και λεπτομέρειες την εισβολή Ιρακινών στρατιωτών στο μαιευτήριο της πόλης του Κουβέιτ και την αρπαγή των λεχώνων, αφού πρώτα τους απέσπασαν τα νεογέννητα που κείτονταν νεκρά στο πάτωμα. Πράγματι θα ήταν σοκαριστική ιστορία, αρκεί βέβαια να ήταν αληθινή. Οπως αποδείχτηκε, ήταν η κόρη του πρεσβευτή του Κουβέιτ στην Ουάσινγκτον, φοιτήτρια στις ΗΠΑ. Η υπόθεση ήταν έμπνευση της αμερικανικής εταιρείας δημοσίων σχέσεων Hill+Knowlton, η οποία πληρώθηκε για το «ρεπορτάζ» από την κυβέρνηση του Κουβέιτ.
Αλλωστε η ίδια εταιρεία φέρεται να είχε λάβει πολλά εκατομμύρια δολάρια προκειμένου να επηρεάσει τον αμερικανικό λαό ποικιλοτρόπως ώστε να δικαιολογηθεί η επέμβαση των ΗΠΑ στο Ιράκ το 1990 υπό την ηγεσία του προέδρου Μπους του πρεσβύτερου.
Στον επόμενο πόλεμο κατά του Ιράκ, τον οποίο εξαπέλυσε ο νεότερος Μπους, στον πόλεμο της προπαγάνδας επιστρατεύτηκε το ίδιο το Χόλιγουντ. Ο καλλιτεχνικός διευθυντής πολεμικών ταινιών Τζορτζ Αλισον κλήθηκε να σχεδιάσει ένα στούντιο αξίας 200.000 δολαρίων από το οποίο οι Αμερικανοί στρατιωτικοί θα ενημέρωναν τα διεθνή ΜΜΕ για την εξέλιξη των επιχειρήσεων. Οθόνες, χάρτες, γραφικά και ένας παγκόσμιος χάρτης θολός πίσω από τους στρατηγούς, για να δίνεται η αίσθηση ότι όλος ο κόσμος στηρίζει την αμερικανική εισβολή, έγιναν το άμεσα αναγνωρίσιμο φόντο του πολέμου του 2003.
Αλλωστε ο Αλισον δεν ήταν πρωτάρης. Είχε σχεδιάσει το φόντο μπροστά από το οποίο μιλούσε ο πρόεδρος Μπους, είχε συνεργαστεί με τον ταχυδακτυλουργό Ντέιβιντ Μπλέιν, είχε φιλοτεχνήσει το στούντιο της τηλεοπτικής εκπομπής «Good morning America», ενώ είχε σκηνοθετήσει παραγωγές της MGM, της Disney, καθώς και του Μάικλ Ντάγκλας.
Στον σημερινό πόλεμο της Ουκρανίας, έναν από τους πρώτους (μαζί με της Συρίας) που γίνονται σε συνθήκες παντοκρατορίας των social media, η διασπορά ψευδών πληροφοριών θυμίζει τσουνάμι και προέρχεται από όλες τις αντιμαχόμενες πλευρές. Επιθέσεις που ποτέ δεν έγιναν, ντοκουμέντα εκρήξεων που τελικά προέρχονται από βιντεοπαιχνίδια, Ουκρανοί πατεράδες που τελικά ήταν Ρώσοι, ρωσικά τανκς που τελικά ήταν ουκρανικά και πολλά άλλα περιστατικά fake news έχουν κατακλύσει το διαδίκτυο, ενώ η τεχνολογία σε συνδυασμό με την ταχύτητα της δημοσίευσης δεν επιτρέπουν πάντα την ορθή διασταύρωση όλων των πληροφοριών.
Κύμα λογοκρισίας σε όλη την Ευρώπη
Την ώρα που γράφονταν αυτές οι γραμμές ο Ισπανός δημοσιογράφος Πάμπλο Γκονσάλες, ο οποίος κάλυπτε την ανθρωπιστική κρίση στη μεθόριο Ουκρανίας – Πολωνίας, βρισκόταν στα χέρια των πολωνικών αρχών. Σύμφωνα με τον δικηγόρο του, συνελήφθη στις 27 Φεβρουαρίου με τις κατηγορίες ότι «προέβη σε πράξεις εναντίον της Πολωνίας». Νωρίτερα είχε ανακριθεί από τις ουκρανικές δυνάμεις με την κατηγορία ότι ήταν «ρωσόφιλος», επειδή εργαζόταν στην ισπανική εφημερίδα «Gara». Ο Γκονσάλες κρατείται χωρίς επικοινωνία με τον δικηγόρο του, ενώ μέλη της οικογένειάς του φέρονται να έχουν ανακριθεί από τις ισπανικές αρχές, σύμφωνα με το Διεθνές Ινστιτούτο Τύπου (IPI).
Την ίδια στιγμή στην Τσεχία, σύμφωνα με το TNCZ, ο γενικός εισαγγελέας Ιγκόρ Στριτζ με ανακοίνωσή του ξεκαθαρίζει ότι η δημόσια υποστήριξη της ρωσικής εισβολής στην Ουκρανία θα μπορούσε να επιφέρει ποινές φυλάκισης αρκετών ετών: «Αν κάποιος δημοσίως (περιλαμβανομένων διαδηλώσεων, του διαδικτύου ή των μέσων κοινωνικής δικτύωσης) συμφωνεί, εκφράσει στήριξη ή επαινέσει τους ηγέτες της Ρωσικής Ομοσπονδίας, θα μπορούσε, υπό όρους, να αντιμετωπίσει την κατηγορία της έγκρισης εγκλήματος ή της άρνησης, αμφισβήτησης ή έγκρισης γενοκτονίας». Παράλληλα, η τσεχική αστυνομία δέχεται τις τελευταίες ημέρες δεκάδες καταγγελίες πολιτών που κατηγορούν συμπολίτες τους για «φιλορωσικές απόψεις».
Αίσθηση έχει προκαλέσει επίσης το γεγονός ότι ο κορυφαίος μαέστρος Βαλέρι Γκεργκίεφ απολύθηκε τελικά από τη θέση του στη Φιλαρμονική του Μονάχου όταν εξέπνευσε το τελεσίγραφο των τριών ημερών με το οποίο του είχε ζητηθεί να καταδικάσει την εισβολή της Ρωσίας στην Ουκρανία. Για τον ίδιο λόγο ο Γκεργκίεφ –θεωρείται από τους κορυφαίους μαέστρους στον κόσμο– έχει ήδη χάσει τους δεσμούς του και με τη Σκάλα του Μιλάνου, τη Φιλαρμονική του Αμβούργου και άλλους μεγάλους μουσικούς θεσμούς.
Ισως θεωρείται πλέον… κλισέ, όμως θα κλείσουμε με την ιστορική φράση του Αμερικανού γερουσιαστή Χίραμ Τζόνσον, ο οποίος σε ομιλία του στη Γερουσία το 1917 είχε πει: «Το πρώτο θύμα όταν ξεκινά ένας πόλεμος είναι η αλήθεια». Αυτή η φράση σε συνδυασμό με μια ακόμη κυνικότερη που αποδίδεται σε στρατιωτικό συνεργάτη του προέδρου Νίξον ίσως εξηγούν με τον καλύτερο τρόπο γιατί ο πόλεμος της πληροφορίας βρίσκεται πάντα στο επίκεντρο των πραγματικών μαχών: «Αρπαξέ τους από τ’ αρχίδια και τις καρδιές τους. Τα μυαλά τους θα ακολουθήσουν…».
Sputnik Greece: «Οι αναγνώστες μας φοβούνται να πουν ότι μας στηρίζουν»
Ο «πόλεμος της πληροφορίας» αποτελεί τις τελευταίες δεκαετίες πεδίο-κλειδί για τις αντιμαχόμενες πλευρές. Ο έλεγχος της πληροφορίας εν μέσω πολέμου μπορεί να προεξοφλήσει μέχρι και τον νικητή μιας σύγκρουσης, διαμορφώνοντας τις απαραίτητες συναισθηματικές μεταπτώσεις στα μετόπισθεν των δυο πλευρών, αλλά και επηρεάζοντας την κρίσιμη μεταβλητή της διεθνούς κοινότητας.
Σε αυτό το πλαίσιο, η απόφαση της ΕΕ να «εξαφανίσει» δύο κρατικά ΜΜΕ της Ρωσίας, τα οποία εκπέμπουν στις περισσότερες ευρωπαϊκές χώρες είτε τηλεοπτικά είτε διαδικτυακά, διαμορφώνει μια πρωτοφανή κατάσταση φίμωσης, χρησιμοποιώντας ως όχημα τον «πόλεμο κατά της προπαγάνδας».
Ομως μπορεί αυτό να δικαιολογήσει τη φίμωση μέσων ενημέρωσης μόνο και μόνο επειδή δεδηλωμένα εκφράζουν τη μία πλευρά της σύγκρουσης; Ο Ευάγγελος Κοτρώζος, διαχειριστής του ελληνικού γραφείου του Sputnik, είναι καταγγελτικός μιλώντας στο Documento:
«Είναι μια μαύρη απόφαση στην ιστορία της ΕΕ. Μια από τις σκοτεινότερες σελίδες. Η ΕΕ αυτοαποκαλείται θεσμός με ελεύθερη διακίνηση ιδεών και ελευθεροτυπία. Αυτά καταργούνται στην πράξη. Η λογική της παραπέμπει σε απολυταρχικά καθεστώτα. Αν δεν συμφωνείς πολιτικά με ένα Μέσο, δεν το κλείνεις. Ο καθένας έχει την κρίση να επιλέξει αν το Μέσο αυτό του κάνει, αλλά το να μπλοκάρουμε ένα Μέσο είναι πρακτική άλλων καθεστώτων, όχι δημοκρατικών» λέει ο Ευάγγ. Κοτρώζος, ενώ αναρωτιέται: «Οι συνάδελφοι του CNN έχουν στοχοποιηθεί ποτέ για τα fake news στον πόλεμο του Κόλπου; Τους απείλησε κανείς; Τους επέβαλαν αποκλεισμούς; Είναι δύο μέτρα και δύο σταθμά, που δείχνουν την πολιτική κατεύθυνση της ΕΕ».
O Ευάγγ. Κοτρώζος απορρίπτει επίσης τις αιτιάσεις ότι σε αντίστοιχες κινήσεις έχει προχωρήσει και η Ρωσία, όπως για παράδειγμα όταν πριν από λίγους μήνες αποφάσισε να οδηγήσει τη γερμανική Deutsche Welle εκτός της χώρας. «Η Ρωσία δεν έχει ξεκινήσει ποτέ να εφαρμόζει τέτοιες πρακτικές. Η περίπτωση της DW λειτουργεί ως αντίμετρο στο πρόβλημα της αδειοδότησης του Russia Today στη Γερμανία. Δεν ήταν πρωτοβουλία της Ρωσίας αλλά αντίμετρο. Η Ρωσία δεν έχει εφαρμόσει ποτέ τέτοιες πρακτικές» εξηγεί.
Σύμφωνα με τον Ευάγγ. Κοτρώζο, πάντως, το Sputnik λαμβάνει έμπρακτη συμπαράσταση από αρκετούς αναγνώστες, αφού όπως λέει συνεχίζουν να ακολουθούν τη σελίδα μέσω άλλων μέσων επικοινωνίας και κοινωνικής δικτύωσης, όπως το Telegram. «Αυτό που με ανησυχεί είναι ότι στο πλαίσιο μιας δαιμονοποίησης οτιδήποτε ρωσικού λαμβάνουμε και σχόλια που λένε “ναι, είμαστε μαζί σας, αλλά φοβάμαι να το γράψω δημόσια για να μη με κλειδώσει το Facebook”. Αυτό είναι ιδιαίτερα ανησυχητικό για την Ελλάδα του σήμερα. Γιατί πολεμικές επιχειρήσεις έχουν συμβεί και στο παρελθόν, υπό τη σκέπη του ΝΑΤΟ και με προεξάρχουσες τις ΗΠΑ. Σε καμιά από αυτές δεν δαιμονοποιήθηκαν ο αμερικανικός λαός, ο αμερικανικός πολιτισμός, ο αμερικανικός αθλητισμός. Ουδέποτε υπήρξαν κυρώσεις και αποκλεισμοί. Τώρα βλέπουμε μια πρακτική που περνάμε σε μια εποχή νεομακαρθισμού και πολιτικών φρονημάτων» σημειώνει.
Σύμφωνα με νομικές πηγές, το Sputnik αναγκάζεται να ρίξει «μαύρο» επειδή, αν και είναι ελληνική εταιρεία, συνεργάζεται με το ρωσικό ειδησεογραφικό πρακτορείο RIA Novosti. Υπό το πρίσμα των κυρώσεων που έχουν επιβληθεί από την ΕΕ η συνεργασία κρίνεται πλέον παράνομη και η εταιρεία θα απειληθεί με πρόστιμα σε περίπτωση που συνεχίσει να λειτουργεί εντός ΕΕ.