Τα ψέματα στην υπηρεσία της πολεμικής μηχανής διαχρονικά
Παιδιά σε κλουβιά, αποκεφαλισμένα μωρά, διασυρμός του πτώματος νεαρής τουρίστριας. Αυτά είναι κάποια από τα fake news που επιστράτευσε η μηχανή παραπληροφόρησης του Ισραήλ για να αμβλύνει τις αλγεινές εντυπώσεις από τον ανελέητο βομβαρδισμό της Λωρίδας της Γάζας, ο οποίος έχει κοστίσει τη ζωή σε πάνω από 3.000 ανθρώπους. Η δυνατότητα διάδοσης των ψευδών ειδήσεων έχει πολλαπλασιαστεί με την ύπαρξη των διαδικτυακών πλατφορμών όπως το X (πρώην Twitter) και το Facebook, στα οποία η ποσότητα fake news που διακινείται δεν έχει προηγούμενο, όπως παραδέχονται και ερευνητές.
Τα ψέματα του Ισραήλ
Λίγες ώρες μετά την αιφνιδιαστική επίθεση της Χαμάς στο νότιο Ισραήλ η προπαγανδιστική μηχανή ανέλαβε να ενθαρρύνει και να συμπληρώσει στο πεδίο της επικοινωνίας τη δράση του ισραηλινού στρατού στη Λωρίδα της Γάζας. Βίντεο έκανε την εμφάνισή του στο οποίο φαίνονταν μικρά παιδιά παγιδευμένα σε κλουβιά. Η ισραηλινή πλευρά έκανε λόγο για απάνθρωπη μεταχείρισή τους από τους «τρομοκράτες της Χαμάς». Ομως η ιστοσελίδα κατάρριψης ψευδών ειδήσεων Snopes αναλύοντας τα δεδομένα του βίντεο αποκάλυψε ότι ήταν τραβηγμένο σε χρόνο προγενέστερο από τις 7 Οκτωβρίου, χωρίς να είναι σίγουρη για τον τόπο (πιθανώς στη Συρία).
Και ενώ αυτό το fake news με τα παιδιά στα κλουβιά δεν είχε τον αντίκτυπο που αναμενόταν, βρέθηκε ένα άλλο το οποίο περιείχε παιδιά και ήταν σίγουρο ότι θα συγκλόνιζε τον κόσμο. Μετά την επίθεση της Χαμάς σε τρία κιμπούτς στον νότο του Ισραήλ, τις πρώτες μέρες μετά την αρχική επίθεση άρχισαν να κυκλοφορούν φήμες για φρικαλεότητες που διαπράχτηκαν στο κιμπούτς Κφαρ Αζά. Βίντεο από τον τόπο της επίθεσης που δημοσίευσαν μεγάλα διεθνή μέσα ενημέρωσης, όπως η «Washington Post», έδειχναν κατεστραμμένα σπίτια και πτώματα ενηλίκων στους κήπους, προτού περισυλλεχθούν από Ισραηλινούς στρατιώτες. Ομως δεν έφτανε αυτό. Σχεδόν αμέσως διαδόθηκε η πληροφορία ότι η Χαμάς είχε σκοτώσει, και σε ορισμένες περιπτώσεις αποκεφαλίσει, τουλάχιστον 40 παιδιά.
Η είδηση έκανε τον γύρο του διαδικτύου, ενώ φιγουράρισε στο πρωτοσέλιδο πολλών εφημερίδων ανά τον κόσμο. Ακόμη και ο ίδιος ο Αμερικανός πρόεδρος εμμέσως πλην σαφώς δέχτηκε την πιστότητα της είδησης, παρά τις προσπάθειες αξιωματούχων του Λευκού Οίκου να «μαζέψουν» τις δηλώσεις του Τζο Μπάιντεν. Τις επόμενες μέρες αξιωματούχοι της ίδιας της ισραηλινής κυβέρνησης δεν μπόρεσαν να επιβεβαιώσουν την είδηση. Μάλιστα, αποκαλύφθηκε –έπειτα από δημοσιογραφική έρευνα– ότι η φήμη ξεκίνησε από ένα στρατιώτη, φανατικό έποικο, και έπειτα διαδόθηκε από δημοσιογράφο σε τηλεοπτικό κανάλι φίλα προσκείμενο στον Νετανιάχου.
Η γκάμα των ψεύτικων ισχυρισμών περιλαμβάνει επίσης κακογραμμένους διαλόγους δήθεν μαχητών της Χαμάς, τους οποίους οι Ισραηλινοί υποτίθεται ότι υπέκλεψαν και στους οποίους φαίνεται πως οι μαχητές παραδέχονται ότι το χτύπημα στο νοσοκομείο Αλ Αχλί –με πάνω από 500 αμάχους θύματα– προήλθε από δική τους ρουκέτα! Αραβόφωνοι δημοσιογράφοι αποδόμησαν αστραπιαία το… αδιάσειστο ντοκουμέντο, αφού είπαν ότι η συζήτηση μοιάζει να γίνεται μεταξύ μαθητών πρώτης τάξης της αραβικής γλώσσας, μιας και το συντακτικό και το λεξιλόγιο ήταν τουλάχιστον προβληματικά.
Προλείανση του εδάφους
Η προπαγάνδα του Ισραήλ με στόχο την απανθρωποποίηση των Παλαιστινίων υπογραμμίστηκε με τον γλαφυρότερο τρόπο στα λόγια του υπουργού Αμυνας Γιοάβ Γκαλάντ, ο οποίος δήλωσε ότι ο στρατός του δεν πολεμά με ανθρώπους αλλά με «ανθρώπινα κτήνη». Τέτοιου είδους ρητορική επιστρατευόταν πάντα όταν μια εξουσία ήθελε να προετοιμάσει την κοινή γνώμη για γενοκτονία. Χαρακτηριστικό παράδειγμα από την πρόσφατη ιστορία είναι η γενοκτονία των Τούτσι στη Ρουάντα. Πριν από την εθνοκάθαρση η αντίπαλη φυλή των Χούτου αποκαλούσε «κατσαρίδες» τους Τούτσι σε εφημερίδες και ραδιόφωνα. Αποτέλεσμα; Μέσα σε 100 μέρες το 1994 σκοτώθηκαν 800.000 Τούτσι από πολιτοφυλακές των Χούτου…
Ωστόσο, τα πολιτικά κίνητρα της παραπληροφόρησης διατρέχουν την ιστορία της δημοσιογραφίας. Ο πρώην διευθυντής φωτογραφίας του Associated Press Σαντιάγο Λιόν σε συνέντευξη που είχε παραχωρήσει το 2017 στο Hot Doc και στην Εύη Απολλωνάτου είχε παραδεχτεί: «Είναι εντελώς διαφορετικό πράγμα η υποβολή ή η ανάκληση στοιχείων, δηλαδή να χρησιμοποιείς το Photoshop προκειμένου να αφαιρέσεις κάτι ανεπιθύμητο σε μια φωτογραφία ή να προσθέσεις ένα στοιχείο στην εικόνα που δεν βρισκόταν εκεί αρχικά. Νομίζω ότι οι περισσότεροι φωτορεπόρτερ στους περισσότερους ειδησεογραφικούς οργανισμούς θα το απέρριπταν».
Παράλληλα, η γλώσσα που χρησιμοποιούν κυρίως τα αγγλόφωνα Μέσα που καλύπτουν τη σύγκρουση δείχνουν, αν και με λεπτές λεκτικές αποχρώσεις, τη στήριξη στο Ισραήλ. Χαρακτηριστικότερο παράδειγμα οι λεγόμενοι ευφημισμοί όπως οι «παράπλευρες απώλειες» που αποχρωματίζουν από τις αρνητικές συνδηλώσεις τον θάνατο ενός αμάχου στο θυμικό του μέσου πολίτη. Το είδαμε και σε αυτό τον πόλεμο καθώς μεγάλα ΜΜΕ, όπως το BBC, μετέδωσαν –και κατόπιν ζήτησαν συγγνώμη– ότι οι Παλαιστίνιοι «πέθαναν» (δίχως φταίχτη το έγκλημα) ενώ οι Ισραηλινοί «σκοτώθηκαν», που αφήνει μεγαλύτερο αποτύπωμα στη σκέψη του ακροατή.
Παλαιότερα παραδείγματα
Οι «μαϊμού» ειδήσεις και η παραπληροφόρηση δεν είναι καινούργια εργαλεία στη διάθεση των ισχυρών που θέλουν να δικαιολογήσουν τα αδικαιολόγητα. Βέβαια, η τεχνολογία της κάθε εποχής έδινε συγκεκριμένες δυνατότητες στη διάδοση, χωρίς ωστόσο αυτό να σημαίνει ότι δεν είχαν σοβαρές συνέπειες. Για παράδειγμα, στον μεσοπόλεμο οι φήμες για λιποταξία στον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο που διαδόθηκαν από ακροδεξιές εφημερίδες για τον τότε υπουργό Εσωτερικών στην κυβέρνηση του Λαϊκού Μετώπου Ροζέ Σαλενγκρό οδήγησαν στην αυτοκτονία του!
Πιο πρόσφατα, το μεγαλύτερο fake news των αρχών του 21ου αιώνα ήταν η ύπαρξη όπλων μαζικής καταστροφής στο Ιράκ. Το επιχείρημα αυτό χρησιμοποιήθηκε κατεξοχήν από τη Δύση ως νομιμοποιητική βάση της εισβολής στο Ιράκ και μιας εικοσάχρονης εκστρατείας κατά της τρομοκρατίας, που έληξε άδοξα και χωρίς να έχει επιτευχθεί το ζητούμενο. Μιας εκστρατείας που κόστισε τη ζωή σε 300.000 αμάχους και 2 τρισ. δολάρια (!), ενώ είχε αποτέλεσμα την αναδιοργάνωση των μυστικών υπηρεσιών των ΗΠΑ. Τότε η κυβέρνηση Μπους του νεότερου επικαλείτο εκθέσεις που έδειχναν ότι το Ιράκ έχει τις προμήθειες και την τεχνογνωσία για να κατασκευάσει χημικά και πυρηνικά όπλα, ισχυρισμοί που κατέρρευσαν λίγους μήνες μετά την εισβολή των Αμερικανών. Επειτα από χρόνια έγινε γνωστό ότι οι κυβερνήσεις Μπους και Μπλερ ήταν ενήμερες ότι οι ισχυρισμοί για όπλα μαζικής καταστροφής ήταν έωλοι, παρ’ όλα αυτά συνέχισαν την επιχείρηση που στιγμάτισε τη Μέση Ανατολή.
Λίγο πριν σ’ έναν άλλο πόλεμο στη Μέση Ανατολή και με έναν άλλο Μπους, τον πρεσβύτερο, στο τιμόνι της αμερικανικής κυβέρνησης, ήρθε η διαβόητη μαρτυρία της μικρής Ναγίρα ενώπιον του αμερικανικού Κογκρέσου. Η 15άχρονη τότε (1990) Ναγίρα, το επώνυμο της οποίας δεν έγινε άμεσα γνωστό, κατέθεσε ότι οι Ιρακινοί στρατιώτες που εισέβαλαν στο Κουβέιτ έβγαζαν τα μωρά από τις θερμοκοιτίδες και τα άφηναν να πεθάνουν. Αργότερα μαθεύτηκε ότι το επώνυμο της μικρής ήταν Αλ Σαμπάχ και διασταυρώθηκε ότι ήταν η κόρη του πρεσβευτή του Κουβέιτ στις ΗΠΑ Σαούντ αλ Σαμπάχ. Η μαρτυρία της χρησιμοποιήθηκε κατά κόρον από την αμερικανική κυβέρνηση στη δικαιολόγηση του πρώτου πολέμου των ΗΠΑ με το Ιράκ το 1991.
Επίσης, κατά τη διάρκεια του πολέμου αυτού κυκλοφόρησε στα δυτικά μέσα ενημέρωσης η φωτογραφία ενός κορμοράνου ο οποίος πάλευε να ελευθερωθεί από μια τεράστια πετρελαιοκηλίδα. Στα πρωτοσέλιδα τότε η φωτογραφία συνοδεύτηκε από την είδηση ότι ο Σαντάμ έριξε πετρέλαιο στον Κόλπο, με αποτέλεσμα μια μεγάλη περιβαλλοντική καταστροφή η οποία ενσαρκώθηκε στο ψυχορράγημα του κορμοράνου. Ομως αποκαλύφθηκε αργότερα ότι το καημένο πτηνό δεν πάλεψε για τη ζωή του σε πετρελαιοκηλίδα στον Κόλπο αλλά στη Βόρεια Θάλασσα μετά το ναυάγιο του «Exxon Valdez» τον Μάρτιο του 1989.
