Εκδήλωση υπό τον τίτλο «Επικίνδυνες λέξεις». Ποια έργα λογοκρίθηκαν στην Ελλάδα ακόμη και μετά τη μεταπολίτευση; Τι σημαίνει λογοκρισία στον 21ο αιώνα; Γιατί υπάρχει αυτολογοκρισία; Η εκδήλωση διερευνά τις περιπτώσεις έργων που κυνηγήθηκαν σκληρά από καθεστώτα που τα θεώρησαν «αιρετικά», «ανήθικα» και «ακατάλληλα».
Ο δημοσιογράφος Γιάννης Μπασκόζος, ένας από τους διοργανωτές της εκδήλωσης, εξηγεί στο Documento το μήνυμα που επιχειρούν να διαμορφώσουν αυτές οι αναγνώσεις.
«Υπάρχει μια μεγάλη γκάμα βιβλίων που δεν έχουν ευτυχήσει. Αποφασίσαμε να τιμήσουμε αυτούς τους δημιουργούς. Κείμενα που απαγορεύτηκαν την περίοδο της δικτατορίας του Ιωάννη Μεταξά και κατά τη διάρκεια της χούντας των συνταγματαρχών επειδή αναφέρονταν στις “ακατάλληλες” λέξεις ελευθερία και δημοκρατία. Κείμενα που κρίθηκαν ανεπίτρεπτα για ηθικούς λόγους, όπως η “Λολίτα” του Βλαντιμίρ Ναμπόκοφ. Κείμενα που πολεμήθηκαν από τη θρησκευτική εξουσία, όπως συνέβη στην Ελλάδα με τον Εμμανουήλ Ροΐδη και τον Νίκο Καζαντζάκη. Συγγραφείς που διώχθηκαν από τα σοσιαλιστικά καθεστώτα, όπως ο Μπορίς Παστερνάκ και η Αννα Αχμάτοβα. Ενα χαρακτηριστικό παράδειγμα αριστερής λογοκρισίας στην Ελλάδα ήταν η “Υπόθεση Γκράνιν”, η “δίκη” της συντακτικής επιτροπής της “Επιθεώρησης Τέχνης” το 1959 από την ΕΔΑ για τη δημοσίευση του διηγήματος “Η σιωπή”. Ανάμεσα στα μέλη της συντακτικής επιτροπής ήταν και ο ποιητής Τίτος Πατρίκιος. Επίσης, γίνεται αναφορά σε έργα που αυτολογοκρίθηκαν όπως τα αδημοσίευτα ποιήματα του Μιχάλη Κατσαρού τη δεκαετία του ’40. Η αυτολογοκρισία είναι υπόθεση πικρή για τον δημιουργό».
Βιβλία σε μαύρη λίστα
Οι περιπτώσεις λογοκρισίας σε ολόκληρο τον κόσμο αποτέλεσαν αφορμή για έρευνα. «Πρόσφατα δημοσιεύτηκε η είδηση ότι στη Σαουδική Αραβία υπάρχει κατάλογος απαγορευμένων βιβλίων ανάμεσα στα οποία βρίσκονται έργα του Ουίλιαμ Σαίξπηρ και ο “Δον Κιχώτης” του Μιγκέλ ντε Θερβάντες. Σε αρκετές χώρες επικρατεί ακόμη καθεστώς λογοκρισίας, όπως σε πολιτείες της Αμερικής, σε πόλεις της Αυστραλίας και σε χώρες της βόρειας Αφρικής. Στις αραβικές χώρες έχει παρατηρηθεί ότι διώκονται σκληρά τα βιβλία που θίγουν τη φιλοσοφία του Κορανίου. Στο πλαίσιο της κοινοβουλευτικής δημοκρατίας τα πράγματα είναι πιο ξεκάθαρα, υπάρχουν όμως και αρκετές περιπτώσεις αυτολογοκρισίας. Επίσης, πολιτικά βιβλία προκαλούν ακόμη θόρυβο και συζήτηση, όπως συνέβη στη Γερμανία με το “Ο αγών μου” του Αδόλφου Χίτλερ. Θεωρώ όμως ότι υπάρχει η απόσταση που αντιμετωπίζει τέτοια βιβλία ως ιστορικά ντοκουμέντα και όχι ως μέσο χειραγώγησης των μαζών».
Ο Πλεύρης και ο Χάντερερ
Σε τι φάση βρισκόμαστε στην Ελλάδα σήμερα σε σχέση με τη λογοκρισία; «Τα πράγματα είναι πολύ καλύτερα σε σύγκριση με άλλες εποχές, αλλά το φαινόμενο δεν έχει εκλείψει. Το 1979 κυκλοφόρησε η πρώτη έκδοση βιβλίου του Μαρκήσιου ντε Σαντ “H φιλοσοφία στο μπουντουάρ” από τις Εκδόσεις Εξάντας. Η κυκλοφορία του απαγορεύτηκε με δικαστική απόφαση. Το βιβλίο “Η ζωή του Ιησού” του Αυστριακού Γκέρχαρντ Χάντερερ που κυκλοφόρησε το 2003 από τις Εκδόσεις Οξύ έφτασε μέχρι τα δικαστήρια. Το 2008 ελληνικό δικαστήριο έβγαλε απόφαση προσωρινής απόσυρσης του βιβλίου της Ερσης Σωτηροπούλου “Ζιγκ ζαγκ στις νεραντζιές” από τις σχολικές βιβλιοθήκες ύστερα από αίτηση ασφαλιστικών μέτρων του φασίστα Κωνσταντίνου Πλεύρη. Επίσης, πολύ συχνά συναντάμε έμμεση λογοκρισία και αυτολογοκρισία». Η εκδήλωση στέλνει το μήνυμα ότι το καλό βιβλίο θα φτάσει στα χέρια των αναγνωστών. «Η τέχνη θα βρει τον τρόπο να συναντήσει τους αναγνώστες».
Κώστας Κρεμμύδας
(Mιχάλης Kατσαρός, βιβλιοπωλείο Ιδιώνυμο)
«Ελευθερία ανάπηρη πάλι σου τάζουν»
«Η διαθήκη μου για σένα και για σε χρόνια καταχωνιάστηκε στα χρονοντούλαπα από γραφιάδες, πονηρούς συμβολαιογράφους».
Οχι τυχαία από τους σημαντικότερους και ιδιαίτερα αγαπητούς ποιητές της γενιάς του. Δεκάδες στίχοι του κυκλοφορούν στην αγορά, ενίοτε και σε βέβηλα στόματα, ως ατάκες. Ομως η ζωή του Μιχάλη Κατσαρού ήταν βαθιά ποιητική όσο συνειδητά αριστερή υπήρξε η ποίησή του. Αλλωστε στους γραφειοκράτες πασών των ιδεολογιών αναφερόταν η «Διαθήκη» του, γνωστότερη ως «Αντισταθείτε». Και μάλιστα τρία χρόνια πριν από την πτώση του Στάλιν, εν μέσω των μετεμφυλιακών διώξεων, με τον μακαρθισμό κυρίαρχο στην Αμερική και την Ελλάδα συμμέτοχο σε πόλεμο στην Κορέα. Το ποίημα δημοσιεύτηκε στις 8 Οκτωβρίου 1950 στην πρωινή εφημερίδα «Ο Δημοκρατικός» με διευθυντή τον Διονύση Χριστάκο, βουλευτή Αθηνών συνεργαζόμενο με τον Συνασπισμό Δημοκρατικής Παράταξης. Η εφημερίδα εξέφραζε τις απόψεις τού εκτός νόμου ΚΚΕ που βρισκόταν στο Βουκουρέστι και συνδεόταν με τους παράνομους μηχανισμούς του κόμματος που δρούσε στην Ελλάδα. Η πρωτοβουλία της έκδοσης συνδεόταν με τον Νίκο Πλουμπίδη που έγραφε από την παρανομία και πολλά από τα κύρια άρθρα της έκδοσης. Λίγο μετά τη σύλληψη Μπελογιάννη (20.12.1950) προφανώς ήρθαν στην κατοχή της Ασφάλειας τα σχετικά στοιχεία και στις 4.1.1951 ο «Δημοκρατικός» έκλεισε με εισαγγελική απόφαση. Συνελήφθησαν ο Στάθης Δρομάζος, διευθυντής σύνταξης (που στη συνέχεια δικάστηκε με τον Μπελογιάννη), ο αρχισυντάκτης Θ. Βώκος και ο διευθυντής της εφημερίδας παρά τη βουλευτική του ασυλία. Μεταξύ των συντακτών ήταν οι Μιχ. Κύρκος, Γ. Βαλέτας, Σ. Γρηγοριάδης, Λ. Κουκούλας, Ασ. Γιαλαμάς, Γ. Σταύρου και Τ. Βουρνάς που είχε και την πρωτοβουλία της (προληπτικής) λογοκρισίας του ποιήματος του Κατσαρού.
Ο ποιητής για χρόνια δεν ανέφερε το όνομα του Βουρνά κάνοντας αόριστα λόγο για «λογοκρισία από προοδευτικό διανοούμενο». Σημειώνει απλώς: «Αναγκάστηκα να διαμαρτυρηθώ στο επόμενο φύλλο της ίδιας εφημερίδας με το “Υστερόγραφο”».
Οφείλουμε πάντως να αναγνωρίσουμε τη δημοσίευση του ποιήματος-διαμαρτυρία.
Σάββας Μιχαήλ
(«Μέγας Ανατολικός», βιβλιοπωλείο Ν. Χρυσός)
«Σόκαρε τους “ευφρο-νούντες”»
Ενα μυθιστόρημα-ποταμός που κυκλοφορεί σε οκτώ τόμους από τις Εκδόσεις Aγρα. Το έργο γράφτηκε από τον ποιητή από το 1945 σχεδόν μέχρι τον θάνατό του. Η υπόθεση αφορά τη μετάβαση ενός υπερωκεανίου από τη «γηραιά ήπειρο» σε έναν «νέο κόσμο» πέρα από τη φρίκη του Β΄ Παγκόσμιου Πολέμου. Εκεί συντελούνται όλες οι πράξεις της ερωτικής συνεύρεσης, με πολλές ερωτικές κυριολεξίες και χωρίς μεταμφιέσεις που αντικατοπτρίζουν την υπερρεαλιστική οπτική του ποιητή. Αυτό το γεγονός σόκαρε τους «ευφρονούντες». Ο «Μέγας Ανατολικός» δημιούργησε μια δύσκολη κατάσταση στη μετεμφυλιακή και τη μεταπολιτευτική Ελλάδα. Αν εξαιρέσουμε ένα μικρό αυτολογοκριμένο κομμάτι που δημοσιεύτηκε στο περιοδικό «Πάλι» τη δεκαετία του ’60, η κυκλοφορία του έργου αποτολμήθηκε μόνο στις αρχές της δεκαετίας του ’90 από τις Εκδόσεις Αγρα και προκάλεσε σκάνδαλο. Ενα θεωρητικό περιοδικό της Δεξιάς έγραψε ότι πρέπει να τελειώσουμε με το άγος του Εμπειρίκου και να συλληφθούν ο εκδότης και η οικογένεια του δημιουργού που επέτρεψαν την έκδοση ενός πορνογραφήματος. Δημοσιεύματα στην εφημερίδα «Βήμα» υποστήριξαν ότι είναι φασιστικό έργο. Πλήρης διαστρέβλωση της πραγματικότητας. Η λογοκρισία είναι πολιτικό θέμα και δεν έχει τελειώσει. Σε εποχές που η ελευθεροστομία δεν διώκεται όπως παλαιότερα, επικρατούν ομοφοβία και μισογυνισμός. Δεν δολοφονούνται άνθρωποι σαν τον Ζακ και την κοπέλα στη Ρόδο; Σε μια καπιταλιστική κοινωνία σε κρίση οι πληγές κρύβονται από τους ενόχους που τη δημιουργούν.
Γιώργος-Ικαρος Μπαμπασάκης
(«Λολίτα», Public, Ν. Σμύρνη)
«Ούτε μισή άσεμνη λέξη»
Το γελοίο του πράγματος είναι ότι στο έργο του Βλαντιμίρ Ναμπόκοφ δεν υπάρχει ούτε μισή άσεμνη λέξη. Η «Λολίτα» είναι ένα λογοτεχνικό αριστούργημα. Ο πεζός λόγος του συγγραφέα είναι εκθαμβωτικά ποιητικός. Η γλώσσα του είναι πολυπρισματική, γεμάτη χρώματα, εικόνες και μελωδίες. Την εποχή που κυκλοφόρησε η «Λολίτα» θεωρήθηκε σκανδαλώδες βιβλίο. Ενας λευκός αρσενικός Ευρωπαίος, ο Χάμπερτ Χάμπερτ, ερωτεύεται ένα ανήλικο κορίτσι. Το έργο κυκλοφόρησε αρχικά από τις Εκδόσεις Olympia Press το 1955 στο Παρίσι και εξήχθη προς τις ΗΠΑ και τη Μεγάλη Βρετανία, αλλά επενέβη η γνωστή υπόθεση της λογοκρισίας. Πρόκειται για το πρώτο βιβλίο του συγγραφέα, ένα long seller που γνώρισε μεγάλη επιτυχία και η δημοτικότητά του απογειώθηκε με την ταινία του Στάνλεϊ Κιούμπρικ. Ηταν η μεγάλη ευκαιρία του συγγραφέα να απαγκιστρωθεί από τη διδασκαλία στο κολέγιο Γουέλσλι στην Αμερική και να μπορέσει να αφιερωθεί στη συγγραφή. Στην Ελλάδα η κυκλοφορία της «Λολίτας» δεν συνάντησε αντιδράσεις στην πρώτη της έκδοση τη δεκαετία του ’60. Στις αρχές τις δεκαετίας του ’80 δούλεψα πάνω στη μετάφραση του βιβλίου για τις Εκδόσεις Ερατώ και αργότερα για τις Εκδόσεις Πατάκη. Πιστεύω ότι η λογοκρισία είναι φαινόμενο βλακώδες και φασιστικό. Υστερα από λίγα χρόνια ξεπερνιέται η δίωξη ενός βιβλίου και γίνεται κλασικό. Στη σημερινή εποχή πιο συχνά παρατηρείται αυτολογοκρισία.
Εριφύλη Μαρωνίτη, Διαχειρίστρια έργου της Αθήνα 2018 Παγκόσμια Πρωτεύουσα Βιβλίου:
Υπάρχουν Επικίνδυνες Λέξεις; Και πότε και από ποιους κρίθηκαν επικίνδυνες και απαγορεύτηκαν; Τι μεσολάβησε, όταν το απαγορευμένο πέρασε τον τυφλό μανδύα του σε άλλες λέξεις, στοχοποιώντας ένα άλλο νόημα; Τι άλλαξε; Η συγκυρία; Τις απαντήσεις κρατούν τα ίδια τα κείμενα, με το ερωτικό, θρησκευτικό, πολιτικό, ασεβές, προκλητικό και πάντως πολυδιάστατο νόημά τους. Κείμενα που θα αντιτάξουν σε 30 διαφορετικά σημεία της Αθήνας και του Πειραιά, τη διαχρονική και ακατάβλητη σημασία της ύπαρξής τους. “Βιβλία παντού” ! Αθήνα 2018 – Παγκόσμια Πρωτεύουσα Βιβλίου!
Νίκος Διαμαντής, Καλλιτεχνικός Διευθυντής, Δημοτικό Θέατρο Πειραιά.
«Το ζήτημα της ελευθερίας της έκφρασης οφείλει να μας απασχολεί με τρόπο επιτακτικό επειδή κάθε φορά που μετακινούμε το όριο της ανεκτικότητας απέναντι στον λόγο, διευρύνουμε αντίστοιχα τα όρια της γνώσης, της εμπειρίας και του επιστητού των ανθρώπινων κοινωνιών».
INFO
Η εκδήλωση πραγματοποιείται σε συνεργασία της διοργάνωσης Αθήνα 2018 Παγκόσμια Πρωτεύουσα Βιβλίου του Δήμου Αθηναίων με το Δημοτικό Θέατρο Πειραιά. 21/12, 19.00, σε διάφορα βιβλιοπωλεία της Αθήνας και του Πειραιά. Αναλυτικές πληροφορίες: athens2018.gr/drasis_kai_ekdilosis
