Μαρία Φαφαλιού: Η ζωή των γυναικών στις ελληνικές φυλακές

Συζήτηση με την κοινωνική ψυχολόγο Μαρία Φαφαλιού με αφορμή την κυκλοφορία του βιβλίου της «Γυναίκες στη φυλακή – µαρτυρίες».

Η κοινωνική ψυχολόγος Μαρία Φαφαλιού είναι γνωστή στο αναγνωστικό κοινό µέσα από τα βιβλία κοινωνικής ιστορίας µε µαρτυρίες που έχει συνθέσει για πάνω από τέσσερις δεκαετίες άλλοτε µε τον Κώστα Χατζηπατέρα –ο οποίος πλέον δεν βρίσκεται εν ζωή– και άλλοτε µόνη της, µε στόχο να δώσει φωνή σε ανθρώπους που δεν ακούγονται. Με αφορµή το νέο βιβλίο της «Γυναίκες στη φυλακή – µαρτυρίες» µιλήσαµε για την επαφή της µε γυναίκες που είχαν την εµπειρία του εγκλεισµού.

Το βιβλίο της περιλαµβάνει µαρτυρίες φυλακισµένων γυναικών καθώς και ανθρώπων που εργάστηκαν ή εργάζονται στις φυλακές. «Το βιβλίο περιέχει µαρτυρίες φυλακισµένων γυναικών, ωστόσο η δική µου άµεση επαφή ήταν κυρίως µε αποφυλακισµένες, γιατί, όπως µου είχε πει και µια πρώην κρατούµενη, εκείνες µπορούν πλέον να µιλούν ελεύθερα – σε αντίθεση ίσως µε κάποιες που βρίσκονται ακόµη µες στη φυλακή» εξηγεί η Μαρία Φαφαλιού και προσθέτει ότι όλες οι γυναίκες µίλησαν ανώνυµα. «∆εν ρώτησα ποτέ το επώνυµό τους. Το έµαθα κατόπιν, όταν βγήκε το βιβλίο και τους ζητούσα τα στοιχεία τους για να τους το στείλω. Για πολλές δεν ξέρω καν γιατί µπήκαν στη φυλακή. Κάποιες µου είπαν ότι πέρασαν από το ΚΕΘΕΑ και έτσι καταλάβαινα ότι ο λόγος ή τουλάχιστον ένας από τους λόγους ήταν τα ναρκωτικά».

Απόπειρες αυτοκτονίας και ψυχοφάρµακα

Οι γυναίκες αποτελούν περίπου το 5% των κρατουµένων στην Ελλάδα. Η κύρια φυλακή είναι στον Ελεώνα Θήβας, ενώ στον Κορυδαλλό κρατούνται κυρίως οι υπόδικες. Μεµονωµένες κρατούµενες βρίσκονται στις φυλακές Αλικαρνασσού, ενώ µέχρι πριν από λίγα χρόνια υπήρχε γυναικεία πτέρυγα στις φυλακές ∆ιαβατών. Σύµφωνα µε τη συγγραφέα, «µεγάλο µέρος εξ αυτών κρατείται για ναρκωτικά. Περίπου το 1/3 των γυναικών είναι αλλοδαπές, που σηµαίνει ότι σε µεγάλο ποσοστό µπαίνουν φυλακή γιατί δεν έχουν καθαρά χαρτιά. Αλλες έχουν διαπράξει οικονοµικό έγκληµα. Υπάρχει επίσης ένα πολύ µικρό ποσοστό που κρατείται για ανθρωποκτονία, συνήθως εναντίον ενός κακοποιητικού συντρόφου».

Πολλές κρατούµενες µιλούν για κακής ποιότητας διατροφή στη φυλακή καθώς και για σοβαρή έλλειψη αγαθών προσωπικής υγιεινής, όπως οι σερβιέτες. Κάποιες γυναίκες έχουν τη δυνατότητα να αγοράσουν όσα χρειάζονται, άλλες όµως όχι. Ετσι, όσες δεν έχουν χρήµατα αναγκάζονται να εργάζονται για τις υπόλοιπες, µε στόχο να κερδίσουν όσα δεν µπορούν να αγοράσουν. «Είναι κάτι σαν υπηρέτριες για τις άλλες γυναίκες. Μια κοπέλα µου έλεγε ότι για να κερδίσει ένα κουτάλι καφέ έπρεπε να πλύνει µια λεκάνη µε ρούχα».

Συζητάµε για το υψηλό ποσοστό αποπειρών αυτοκτονίας µες στη φυλακή και παραθέτει τα στοιχεία µιας έρευνας που έκανε το 2015 η Κλίµακα (φορέας για την ψυχική υγεία και την αντιµετώπιση του κοινωνικού αποκλεισµού), σύµφωνα µε την οποία το ποσοστό των κρατούµενων γυναικών που έχουν κάνει τουλάχιστον µία φορά στη ζωή τους απόπειρα, εντός ή εκτός φυλακής, ήταν 45%. Μιλάµε επίσης για τα ψυχοφάρµακα που δίνονται στη φυλακή και εξηγεί ότι το 65% των κρατουµένων κάνουν χρήση – σε αυτά περιλαµβάνεται και η λήψη βενζοδιαζεπινών στο πλαίσιο χρήσης ναρκωτικών ουσιών.

Η κρίσιµη επανένταξη και η υποτροπή

Πριν από χρόνια η Μ. Φαφαλιού είχε ιδρύσει µια µη κερδοσκοπική εταιρεία, το Καλειδοσκόπιο, µε στόχο την ψυχοκοινωνική και επαγγελµατική αποκατάσταση ευπαθών οµάδων, ιδιαίτερα ατόµων µε προβλήµατα ψυχικής υγείας. «Στο πλαίσιο αυτό είχαµε συστήσει και µια οµάδα ανάγνωσης και πηγαίναµε κάθε 15 ηµέρες για ένα δυο χρόνια στο σχολείο δεύτερης ευκαιρίας στις φυλακές του Ελεώνα Θήβας. Οι συναντήσεις αυτές εξελίχθηκαν σε δηµιουργική συζήτηση. Από τα βιβλία περάσαµε στα ντοκιµαντέρ και στη συζήτηση» λέει η συγγραφέας και εξηγεί πόσο σηµαντικό ρόλο παίζουν η εκπαίδευση και τα ερεθίσµατα στη ζωή των κρατουµένων, για τις οποίες ο χρόνος της φυλακής είναι βασανιστικός αν δεν υπάρξει κάτι που θα τους θέσει ένα πλαίσιο ώστε να δηµιουργήσουν.

«∆εν υπάρχουν κίνητρα για να κάνουν κάτι από µόνες τους. Σε αντίθεση µε τις πολιτικές κρατούµενες, οι οποίες πρότασσαν το “εµείς” και την αυτοοργάνωση. Στις φυλακές Αβέρωφ π.χ. στα χρόνια της Κατοχής και του Εµφυλίου οι µεγάλες δίδασκαν τις πιο µικρές, είχαν δηµιουργήσει θεατρικές οµάδες, έδιναν παραστάσεις, µάθαιναν λογιστική. Εξού και πολλές από αυτές τις γυναίκες όταν βγήκαν από τη φυλακή µπόρεσαν να σταθούν επαγγελµατικά στα πόδια τους. Στις φυλακές των ποινικών δεν το βλέπω αυτό. Ο,τι υπάρχει είναι δοµηµένο απέξω. Είτε αυτό είναι το κράτος µε τα σχολεία είτε είναι εργασία µες στη φυλακή είτε εθελοντικές δραστηριότητες».

Οι κρατούµενες µητέρες έχουν το δικαίωµα να έχουν µαζί τους τα παιδιά τους µέχρι να γίνουν τριών χρόνων. Στη συνέχεια όσα έχουν οικογένεια πηγαίνουν εκεί, τα άλλα στέλνονται σε ίδρυµα. «Υπάρχουν µαρτυρίες για παιδιά που ζουν στη φυλακή τα οποία θέλοντας να πάνε για ύπνο λένε “πάµε στο κελί”, όχι “στο δωµάτιο”. Κάποιες µητέρες δεν θέλουν τα παιδιά τους µαζί τους για να µην έχουν αυτή την καταγραφή» λέει η Μ. Φαφαλιού. Τι συµβαίνει µε τις ανήλικες κρατούµενες; «Συνήθως τις βάζουν µαζί µε τις µωροµάνες, ενώ κάποιες διοχετεύονται σε στέγες ανηλίκων» εξηγεί.

Μιλάµε για τη σηµασία που έχουν τα επισκεπτήρια στην οµαλή καθηµερινότητα των κρατουµένων και πόσο σηµαντικό είναι να µη νιώθει καµία κρατούµενη αποκλεισµένη από τον έξω κόσµο. Λέει ότι εκείνες που αντιµετωπίζουν µεγαλύτερο πρόβληµα µε τα επισκεπτήρια είναι οι αλλοδαπές, γιατί µπορεί να µην έχουν κανένα συγγενή στην Ελλάδα και τα επισκεπτήρια επιτρέπονται κυρίως σε πρώτου βαθµού συγγενείς. «Υπάρχει µαρτυρία για µια Ελληνίδα µεγάλη σε ηλικία η οποία έπιανε το καρτοτηλέφωνο και έκανε ότι µιλούσε. Ολες γνώριζαν ότι στην άλλη γραµµή δεν ήταν κανείς, είχε όµως την ανάγκη να νιώσει ότι κάποιος έξω τη νοιάζεται».

Ενα από τα πιο δύσκολα ζητήµατα που έχουν να αντιµετωπίσουν όσες αποφυλακιστούν είναι η επανένταξη. «Από όσο γνωρίζω είναι λίγες οι κοπέλες που εργάζονται. Η επανένταξη είναι πάρα πολύ δύσκολη. Υπάρχουν κάποιες δοµές –η επίσηµη είναι η Επάνοδος, µετά είναι το ∆ίκτυο των Φυλακισµένων και Αποφυλακισµένων Γυναικών, η Πρωτοβουλία για τα ∆ικαιώµατα των Κρατουµένων, ο Ονήσιµος, η Αρσις–, αλλά είναι σταγόνα στον ωκεανό. Οι άνθρωποι αυτοί µε την αποφυλάκισή τους αντιµετωπίζονται µε δυσπιστία. Ξέρω ότι κοπέλες που έπιασαν δουλειά σε σουπερµάρκετ ήταν οι πρώτες που υποψιάστηκαν οι υπόλοιποι όταν χάθηκε κάτι. Γι’ αυτό και πολλές διστάζουν να δηλώσουν το παρελθόν τους» περιγράφει η Μ. Φαφαλιού.

Οι υποτροπές είναι άλλο ένα ζήτηµα που αξίζει να σηµειωθεί. «Οι πρώην φυλακισµένοι υποτροπιάζουν σε ποσοστό περίπου 70%. Σύµφωνα µε τον συντονιστή του ∆ικτύου Στήριξης Φυλακισµένων και Αποφυλακισµένων Γυναικών Κλήµη Πυρουνάκη, στις φυλακές επιστρέφει µόλις το 3% όσων έχουν εκπαιδευτεί και έχουν ολοκληρώσει πρόγραµµα σπουδών. Κι όµως, παρότι θα ήταν αυτονόητο, δεν έχουν όλες οι φυλακές σχολεία».