Ο ιστορικός τέχνης και ομότιμος καθηγητής του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης Άλκης Χαραλαμπίδης μιλάει για την τέχνη στη σημερινή εποχή, καθώς και για την περφόρμανς της έναρξης των Ολυμπιακών Αγώνων του Παρισιού.
Πρόσφατα κυκλοφόρησε το νέο βιβλίο του Άλκη Χαραλαμπίδη με τίτλο «Τέχνη εκ των πραγμάτων». Σε αυτό ο ιστορικός τέχνης και ομότιμος καθηγητής του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης αναφέρεται σε καλλιτέχνες και ρεύματα ακολουθώντας τη διαδρομή του αντικειμένου από τον εικαστικό χώρο των δύο διαστάσεων στην τρισδιάστατη εκδοχή του. Το βιβλίο, που έρχεται να προστεθεί στο ήδη πλούσιο έργο του πάνω στη δυτική τέχνη, διατρέχει μια μακρά περίοδο που περιλαμβάνει από τους πειραματισμούς των κυβιστών με το κολάζ και τα readymades ως την arte povera και την conceptual art, ενώ διερευνά τον ρόλο του αντικειμένου στην τέχνη του 21ου αιώνα. Με αφορμή την έκδοση ο Άλκης Χαραλαμπίδης απάντησε στις ερωτήσεις μας.
Στον πυρήνα της μελέτης σας βρίσκεται η έννοια του κολάζ. Γιατί είναι τόσο σημαντικός ο ρόλος του στην πορεία της τέχνης;
Το κολάζ, και γενικότερα η μεικτή τεχνική, δεν αποτελεί επινόηση του 20ού αιώνα. Ο κανόνας της απόλυτης επιπεδότητας του καμβά δεν υπήρξε ποτέ απαραβίαστος στην ιστορία της τέχνης. Στον 20ό αιώνα το κολάζ έκανε το πρώτο βήμα προς την έξοδο από την επίπεδη ζωγραφική επιφάνεια στην τρίτη διάσταση με τους πρωτοπόρους του κυβισμού. Είναι το κατεξοχήν μέσο που αντανακλά πειστικά τον τρόπο με τον οποίο βλέπουμε και προσλαμβάνουμε τον κόσμο. Τη μη γραμμική δηλαδή εμπειρία που σχηματίζεται από θραύσματα εικόνων τα οποία καλούμαστε να βάλουμε σε τάξη για να συνθέσουμε το δικό μας κοσμοείδωλο. Και αυτό, ειδικά σήμερα με την αποσπασματική και στροβοσκοπική πρόσληψη του κόσμου μέσα από τις οθόνες των social media, καθιστά το κολάζ πιο επίκαιρο από ποτέ.
Πώς ορίζεται η τέχνη σήμερα;
Με την πολυδιάσπαση και τη διάχυση του καλλιτεχνικού φαινομένου σε περιοχές έξω από την αμιγώς καλλιτεχνική σφαίρα, στον ακτιβισμό, στην πολιτική, την εκπαίδευση, την επιστήμη, η δυσκολία να δώσει κανείς έναν κατανοητό και πειστικό ορισμό της τέχνης φαντάζει ακόμη μεγαλύτερη. Ενα χαρακτηριστικό της εποχής μας είναι η ιλιγγιώδης ταχύτητα με την οποία εναλλάσσονται τάσεις και προτάσεις στην τέχνη, με αποτέλεσμα η πρόσληψη και η αφομοίωσή τους να είναι ελλιπείς. Επίσης, η ρευστότητα των ορίων ανάμεσα στα είδη της τέχνης αφενός διευρύνει σημαντικά τη δημιουργικότητα και την αλληλεπίδραση, αφετέρου όμως αμβλύνει την αμεσότητητα μετάδοσης των μηνυμάτων. Η τέχνη στον 21ο αιώνα είναι περισσότερο από ποτέ αυτοαναφορική ως προς τα μέσα και την ίδια στιγμή ετεροκαθοριζόμενη ως προς τα νοήματα.
Τι νέο έφερε στην εποχή της η «Κρήνη» του Μαρσέλ Ντυσάν;
Ενα στοιχείο της χειρονομίας του Ντυσάν ήταν η χλεύη, η πρόκληση δηλαδή της κοινής αισθητικής, που όμως οδήγησε στην ανανοηματοδότηση του απλού αντικειμένου εξισώνοντάς το με έργα τέχνης. Αναβαθμίζοντας ένα κομμάτι της κοινής καθημερινής εμπειρίας στο επίπεδο της πνευματικής και καλλιτεχνικής δημιουργίας και διεκδικώντας μια θέση στην προθήκη της γκαλερί ή του μουσείου, η «Κρήνη» γέννησε οντολογικά ερωτήματα για την ίδια τη φύση της τέχνης και αυτό νομίζω είναι η σημαντικότερη συνεισφορά της.
Υπάρχει κάποιο έργο την τελευταία δεκαετία που να ήταν τόσο αναπάντεχο για το κοινό όσο εκείνο;
Διανύουμε μια περίοδο της ανθρώπινης ιστορίας που το στοιχείο της έκπληξης είναι σπάνιο. Από τη μια ο απόλυτος σχετικισμός που επικρατεί στη φιλοσοφική αλλά και την κοινή σκέψη και από την άλλη η πληθωριστική διόγκωση των πάντων δεν αφήνουν περιθώρια να παρεισφρήσει η έκπληξη, το θαυμαστό, το αναπάντεχο, το αληθινά νέο. Το καινούργιο έχει ήδη ξεπεραστεί πριν προλάβεις να το αντιληφθείς. Η εισαγωγή των ψηφιακών μέσων και της τεχνητής νοημοσύνης είναι ασφαλώς καινοτομία, αλλά αυτό ήταν κάτι μάλλον αναμενόμενο δεδομένης της καλπάζουσας ψηφιοποίησης παντού. Η τέχνη σήμερα έχει πολλές φωνές και ίσως στο μέλλον βρεθεί το συνθετικό στοιχείο, ο καταλύτης που θα τις μετασχηματίσει σε αρθρωμένο λόγο.
Ποια είναι πλέον η σχέση του σύγχρονου ανθρώπου με την τέχνη σε σχέση με έναν αιώνα πριν;
Μια σημαντική ειδοποιός διαφορά έχει να κάνει με την ενημέρωση και την πρόσβαση του κοινού στην τέχνη, που σήμερα διαμορφώνει μια καινούργια σχέση με τα έργα, τους δημιουργούς, την ιστορία τους. Το διαδίκτυο δίνει τη δυνατότητα να περιηγηθεί κανείς στις μεγαλύτερες συλλογές του κόσμου χωρίς να μετακινηθεί, δώρο της παγκοσμιοποιημένης κοινωνίας της πληροφορίας. Αυτός ο εκδημοκρατισμός δημιουργεί μια μεγαλύτερη επιφάνεια διάχυσης, κάτι που όμως δεν συνεπάγεται απαραίτητα και βαθύτερη κατανόηση της τέχνης. Η συχνά στιγμιαία ανάκτηση μιας εικόνας και των συνοδευτικών πληροφοριών της αλλά και η ποιότητα της σχέσης που δημιουργείς με ένα σύνολο pixels δεν συγκρίνεται με την εμπειρία του να βλέπεις, για παράδειγμα, ένα πίνακα του Βαν Γκογκ από πολύ κοντά.
Γιατί πιστεύετε ότι από την τελετή έναρξης των φετινών Ολυμπιακών Αγώνων σχολιάστηκε τόσο έντονα η περφόρμανς που αρχικά θεωρήθηκε εμπνευσμένη από τον «Μυστικό δείπνο» του Λεονάρντο ντα Βίντσι;
Είναι προφανές ότι το επίμαχο κομμάτι ήταν όντως μια ελεύθερη μεταγραφή του πίνακα «Το συμπόσιο των θεών» του Γιαν Χάρμενς βαν Μπίλγερτ με τον σκηνικό χαρακτήρα του ταμπλό βιβάν και με τα κινητικά μέσα της περφόρμανς. Από τη σκοπιά του ειδικού επίσης είναι προφανές ότι ο Ολλανδός ζωγράφος του 17ου αιώνα, χωρίς να προκαλέσει κάποιο σκάνδαλο απ’ όσο μπορώ να γνωρίζω, επιλέγει να κάνει αναφορές στην εικονογραφία του «Μυστικού δείπνου» αφηγούμενος ένα παγανιστικό θέμα, τους γάμους του Πηλέα και της Θέτιδος. Η παρατακτική σύνθεση των μορφών στο τραπέζι, η επιλογή του σημείου θέασης και κυρίως η μορφή του Απόλλωνα, θεού του φωτός, καθισμένου στο κέντρο, με τη φωτεινή άλω γύρω από το κεφάλι είναι στοιχεία εικονογραφικής σύγκλισης. Ετσι, χωρίς να είναι στις αρχικές του προθέσεις, ο δημιουργός της επίμαχης περφόρμανς εμπλούτισε και ενίσχυσε το έργο του με δευτερογενή νοήματα. Τα συνθήματα ισότητα – αδελφοσύνη (égalité – fraternité) βρίσκουν τον στόχο τους εδώ, αν συνδεθούν με τη στιγμή που ο Χριστός, λίγο πριν παραδοθεί στον θάνατο, μοιράζεται το ίδιο τραπέζι ακόμη και με τον Ιούδα, μιλώντας για αγάπη, κατανόηση και συγχώρεση. Φυσικά για το ευρύ κοινό η σύνδεση με τον πίνακα του Λεονάρντο ήταν σχεδόν αυτόματη, καθώς αποτελεί ένα από τα πιο διαδεδομένα θέματα στη χριστιανική εικονογραφία. Ομως η ελευθερία της έκφρασης στην τέχνη συνεπάγεται και ελευθερία στις αναγνώσεις της.
Για το συγκεκριμένο έργο οι διοργανωτές των Ολυμπιακών Αγώνων στο Παρίσι ζήτησαν συγγνώμη από καθολικούς και άλλους χριστιανούς. Οφείλει η τέχνη να απολογείται γι’ αυτό που είναι;
Κάθε έργο τέχνης υπόκειται σε μια στρωματογραφία αναγνώσεων σε εικονογραφικό, μορφολογικό και σημασιολογικό επίπεδο. Καλλιτέχνες όπως ο Γιόζεφ Μπόις, η Μαρίνα Αμπράμοβιτς και άλλοι επεξεργάστηκαν πολλαπλώς και με τα πιο ανορθόδοξα και «αιρετικά» μέσα το θρησκευτικό θέμα. Ο βαθμός ευαισθησίας του κοινού εξαρτάται πάντα από το πόσο προφανής είναι η σύνδεση και ποιος είναι ο μεταλόγος που συνοδεύει το έργο. Στην περίπτωση της τελετής πιθανόν να μην προβλέφθηκε στο στάδιο του σχεδιασμού αυτή η σύνδεση ώστε να γίνει μια καλύτερη διαχείριση της παρουσίασης, για παράδειγμα με ένα επεξηγηματικό σχόλιο κατά την αναμετάδοση, που θα προλάμβανε πιθανές αντιδράσεις. Η τέχνη όμως δεν οφείλει ούτε συγγνώμες ούτε ευχαριστώ. Οφείλει μόνο να είναι τέχνη. Εξίσου οφειλόμενος είναι και ο σεβασμός στη θρησκευτική ή όποια άλλη ευαισθησία όλων των ομάδων.
ΙΝFO
Το βιβλίο «Τέχνη εκ των πραγμάτων» κυκλοφορεί από τις εκδόσεις University Studio Press
