Συζητήσαμε με τον κριτικό κινηματογράφου για το σινεμά και τη ζωή με αφορμή το νέο βιβλίο του «Στάχτες και διαμάντια» που κυκλοφορεί από το Κέντρο Μελετών και Ερευνών για το Σινεμά στις Εκδόσεις Ερωδιός.
Ο κριτικός κινηµατογράφου Αλέξης ∆ερµεντζόγλου, µε µακρά θητεία στην εφηµερίδα «Μακεδονία», την ΕΤ3 και συνεργασία µε πολλά ακόµη έντυπα και σάιτ, έχει µόλις ολοκληρώσει το όγδοο βιβλίο του που σχετίζεται µε τον κινηµατογράφο. Με την πάντα ιδιαίτερη γραφή του ο ιδρυτής και διευθυντής του ΚΕΜΕΣ (Κέντρο Μελετών και Ερευνών για το Σινεµά) στο βιβλίο αυτό συγκεντρώνει κάποια φιλµ µε µεγάλη ιστορική και αισθητική αξία.
Γιατί επέλεξες ως τίτλο του βιβλίου σου το «Στάχτες και διαµάντια», όπως λέγεται η ταινία του Βάιντα;
Επειδή µέσα από µια πολυετή έρευνα σχεδόν οκτώ ετών και αρκετό ψάξιµο µέσα σε στάχτες διαπίστωσα ότι υπάρχουν εξαιρετικές ταινίες που αξίζει να επιλέξει κανείς. Πολλές από αυτές δεν τις γνωρίζει το ελληνικό κοινό και πρέπει να τις ανακαλύψει. Μία από αυτές είναι τα «Ανεµοδαρµένα νιάτα» του Κλοντ Οτάν Λαρά µε τον Ζεράρ Φιλίπ, γυρισµένη το 1947, από την οποία ξεκινά ουσιαστικά η Νουβέλ Βαγκ. Πρόκειται για ταινίες αξιοµνηµόνευτες µε αφετηρία το 1933 που φτάνουν ως τη σηµερινή εποχή και έχουν µπει στο βιβλίο µε χρονολογική σειρά.
Με ποιο κριτήριο επέλεξες τα 103 φιλµ που υπάρχουν στο βιβλίο;
Με κριτήριο τον επιδραστικό χαρακτήρα τους. Ο,τι σηµαντικό έγινε στον κινηµατογράφο προήλθε από το µελόδραµα και το crime melodrama εκείνης της εποχής που πρώτοι οι Γάλλοι το βάφτισαν νουάρ. Μελετώντας εκείνη την περίοδο ανακάλυψα το «In name only» (1939) του Τζον Κρόµγουελ που δεν κατατάσσεται σε ένα είδος. Είναι µελό µε πολύ κλάµα, είναι κοµεντί, έχει πρωτότυπους αυτοσχεδιασµούς µε τους ηθοποιούς να µας κοιτούν κι είναι νουάρ στις εξελίξεις της δράσης. Ολο το σύγχρονο σινεµά είναι επηρεασµένο από ταινίες σαν αυτή ή το περίφηµο «Τα λύτρα του πόνου» του Κέρτις Μπέρνχαρντ. Επίσης καταλυτική ήταν κι η επιρροή των Ευρωπαίων σκηνοθετών (Τσίνεµαν, Γουάιλντερ, Χίτσκοκ, Λανγκ κ.ά.) που µετανάστευσαν στις ΗΠΑ και βοήθησαν τα µάλα στη γιγάντωση του αµερικανικού σινεµά εκείνης της περιόδου, µε αποτέλεσµα την αντιγραφή του µέχρι σήµερα.
Ποιο κυρίαρχο στοιχείο µετέφεραν στις ΗΠΑ οι σκηνοθέτες από τη γηραιά ήπειρο;
Την καλλιτεχνική ελευθερία των πιο προοδευτικών κοινωνιών τους –σε σύγκριση µε τον συντηρητικό αµερικανικό τρόπο ζωής–, που έφερε τοµή ειδικά στην κοινωνιολογική και ψυχαναλυτική µελέτη της ερωτικής ζωής.
Πώς βρήκες αυτές τις ταινίες;
Κάνοντας µια µεγάλη έρευνα για ένα φιλόδοξο βιβλίο που έχω στον νου στο οποίο θα παραλληλίζεται η ζωή σε Ελλάδα και Αµερική µέσα από ταινίες. Η απόσταση που µας χωρίζει είναι τουλάχιστον 30-40 χρόνια. Σε µια αµερικανική ταινία του 1933 βλέπουµε µια ηλεκτρική σκούπα ενώ στην Ελλάδα τότε δεν υπήρχε ούτε φως. Στο «Σκοτώνω µε συµβόλαιο» του 1958 εµφανίζεται το πρώτο τηλεκοντρόλ, ενώ σε ένα παλαιότερο φιλµ έχουµε την πρώτη δοκιµαστική τηλεόραση 32 ιντσών, σχεδόν µια εικοσαετία προτού µπει η τηλεόραση στα αµερικανικά σπίτια. Η έρευνα µέσω αυτών των φιλµ έχει τεράστιο ιστορικό ενδιαφέρον και µας δίνει πολύτιµη πληροφόρηση για το πότε γίνεται για παράδειγµα η πρώτη µηχανογράφηση, για το πότε µπαίνουν οι παιδοψυχολόγοι στα σχολεία κ.λπ.
Ποια είναι η αγαπηµένη σου ταινία από αυτές του βιβλίου;
Η «Γυναίκα της διαφθοράς» του Μπραµ και τα «Λύτρα του πόνου». Αντιγράφονται αδιάντροπα από δεκάδες σύγχρονους σκηνοθέτες που µερίδα της κριτικής τους θεωρεί νεωτεριστές.
Ποιος είναι ο τελευταίος νεωτερισµός στο σινεµά;
Πρέπει να πάµε πολύ πίσω για να τον βρούµε. Ο Φίντσερ έχει σηµασία επειδή όλες του οι ταινίες µετράνε το συναισθηµατικό αίτηµα της εποχής. Η συναισθηµατική δυστοπία που περιγράφει στο «Zodiac» είναι ό,τι πιο προχωρηµένο έχει κάνει. Στο ίδιο επίπεδο από άλλη διαγώνιο κινούνται οι Κοέν. Και µόνο ο τίτλος του «Ο άνθρωπος που δεν ήταν εκεί» δίνει την τοπολογία των σχέσεων, κάτι που επιχειρεί και η Ράµσεϊ µε το «Ποτέ δεν ήσουν εκεί». Ποια είναι η τοπολογία, η σχέση µας δηλαδή µε τη γεωµετρία του χώρου; Αυτοί οι άνθρωποι όπως ο Χάνεκε, ο Φερχόφεν ή ο Ζβιάγκιντσεφ δίνουν κάποιες απαντήσεις, αν και ο τελευταίος νοµίζω ότι αρχίζει να επαναλαµβάνεται. Ή κι ο Μέντες, που επιχείρησε κάτι υπερφιλόδοξο στον Μποντ σε σχέση µε τη συναισθηµατική δυστοπία και µεγαλούργησε.
Θα µπορούσαµε να πούµε ότι το αµερικανικό σινεµά αποτυπώνει τον τρόπο που εξελίχτηκε ο καπιταλισµός;
Ναι, αλλά περισσότερο µας βοηθά να κατανοήσουµε γιατί άντεξε αυτό το σύστηµα, ενώ είναι προφανώς αρνητικό τόσα χρόνια. Και γιατί ενώ το πολεµάµε στα λόγια στην Ελλάδα, συνεχώς το αντιγράφουµε µε αντιφατικά αποτελέσµατα.
Εχεις βρει τις απαντήσεις;
Η εξήγηση βρίσκεται στο ρητό «Φοβού τους ∆αναούς και δώρα φέροντας». Προφανώς και προσφέρει ένα ικανοποιητικό επίπεδο αξιοκρατίας, ενώ προσφέρει και τη δυνατότητα να έχεις ό,τι επιθυµείς την ώρα που το θέλεις. Σε επίπεδο καθηµερινότητας το σύστηµα αυτό προσφέρει άπειρες διευκολύνσεις για τον πολίτη, όµως πάντα ελλοχεύει ο µεγάλος κίνδυνος. Αν πέσεις στην παγίδα να θεωρήσεις ότι το σύστηµα αυτό σου επιτρέπει να ανοίξεις τα φτερά σου και να µεγαλουργήσεις, την πάτησες. Το ίδιο αυτό σύστηµα µπορεί να σε συνθλίψει.
Στην Ελλάδα πώς λειτούργησε ο καπιταλισµός;
Καταστροφικά. Είτε µε τον εκσυγχρονισµό του Σηµίτη είτε µε τις υπόλοιπες κυβερνήσεις της ∆εξιάς. Η µόνη λύση είναι να στραφούµε στον κρατικό παρεµβατισµό σαν εκείνον που επιχείρησε ο ΣΥΡΙΖΑ και οικειοποιείται τώρα η Νέα ∆ηµοκρατία, που είδε µε την πανδηµία κυρίως ότι όλος ο κόσµος ζητά περισσότερη κρατική βοήθεια στον τοµέα της υγείας και των ανθρώπινων αξιών.
Η σχέση σου µε το σινεµά πώς προέκυψε;
Γεννήθηκα στην Αθήνα, µεγάλωσα στη ∆ράµα και µετά εγκαταστάθηκα µόνιµα στη Θεσσαλονίκη. Ασχολήθηκα µε το σινεµά επειδή είχα πάρα πολύ αυστηρή διαπαιδαγώγηση και οι γονείς µου µε κλείδωναν για να µε κάνουν µαµόθρεφτο και δεν ξέρω τι άλλο θα µε έκαναν αν δεν προλάβαινα. Ηταν σαν απόδραση. Αυτό το γράφω και στους «Κώδικες των αµαρτωλών». Οι ίδιοι όµως οι γονείς µου που είχαν τέτοια αντίληψη περί αυστηρής ανατροφής µε πήγαιναν τακτικά κι από µικρό παιδί σε ακατάλληλες ταινίες. Και τι ταινίες δεν είδα όταν ήµουν µικρός. Επειδή ο πατέρας µου αγαπούσε πολύ το σινεµά θυµάµαι ότι µια µέρα ήρθε κλαµένος στο σπίτι όταν είδε το «Εν ψυχρώ», µια ταινία πολύ παρεξηγηµένη. Βλέποντάς τον κατάλαβα ότι ο άνθρωπος αυτός έχει αίσθηση των πραγµάτων. Θεώρησα λοιπόν ότι αυτό το γονίδιο του έχει περάσει µέσα µου και µε έναν συνδυασµό ευρύτερων διαφυγών οδηγήθηκα στο σινεµά.
Ξέρω ότι αν δεν είχες γίνει κριτικός κινηµατογράφου, θα ήσουν γιατρός.
Η ιατρική δεν µε κάλυπτε. Οταν µου είπαν πως «η ειδικότητά σου θα είναι να κόβεις όσο περισσότερες συνταγές σε µια γιαγιάκα, οπότε έτσι θα έχεις και µεγαλύτερη χρηµατική αποδοτικότητα» κατάλαβα ότι δεν έχω µέλλον στον χώρο της ιατρικής.
Η ειδικότητά σου ποια ήταν;
Του µικροβιολόγου. Την έκανα στο ψυχιατρείο, γι’ αυτό και πολλοί µπερδεύονται και µε θεωρούν ψυχίατρο. Στο ψυχιατρείο όµως έµαθα και είδα πολλά και µε βοήθησε να ασχολούµαι αναλυτικά και µε πραγµατικό ενδιαφέρον µε το προφίλ των ανθρώπων. Αυτή είναι πλέον η νέα µου ειδικότητα. Να ασχολούµαι µε το προφίλ των ανθρώπων µέσω του σινεµά και να το ψάχνω, να το ανακαλύπτω. Η ταυτότητά µας έχει άµεση σχέση µε τη σεξουαλικότητα και το παρελθόν µας. Η σεξουαλική µας ταυτότητα µας ορίζει σε βαθµό που δεν φαντάζεστε.
Ποιο πιστεύεις ότι είναι το µέλλον του κινηµατογράφου;
∆υστυχώς το µέλλον είναι ζοφερό για την αίθουσα, αλλά το σινεµά θα επιζήσει. Θα συνεχίσουµε να βλέπουµε ταινίες µε κάθε τρόπο.
INF0
Το βιβλίο «Στάχτες και διαμάντια» του Αλέξη Δερμεντζόγλου κυκλοφορεί από το Κέντρο Μελετών και Ερευνών για το Σινεμά στις Εκδόσεις Ερωδιός
