Η διπλωματία των αγωγών και πώς η Γερμανία υπονομεύει το «ευρωπαϊκό συμφέρον»
Ενας αγωγός βρίσκεται στο επίκεντρο του γεωπολιτικού δράματος που βιώνουν οι κάτοικοι στην Ουκρανία. Ο Nord Stream 2, που μοιάζει να είναι σε πλήρη παραλληλισμό με την Ωραία Ελένη η οποία κατά το ομηρικό έπος πυροδότησε τον Τρωικό Πόλεμο, έχει τη σημαντικότερη ίσως συμβολή στο δράμα. Είναι ένα παιχνίδι ισχύος με όρους γεωοικονομίας, γεωπολιτικής και γεωστρατηγικής το οποίο φέρει τον χαρακτήρα σύγκρουσης για την κατανομή ισχύος. Είναι η διπλωματία των αγωγών που εδώ και τουλάχιστον 30 έτη ταλανίζει την ευρωπαϊκή επικράτεια σε ένα αέναο σκακιστικό παιχνίδι με φόντο τον έλεγχο της Ευρασίας και παίκτες τους Ρώσους, τους Γερμανούς και τους Αμερικανούς. Είναι ένας σφιχτός εναγκαλισμός πολιτικών με επιχειρηματικά συμφέροντα.
Η ιστορία της ενέργειας που έρχεται από τα εδάφη των Ρως συνιστά επίσης την πλήρη αποτυχία της ευρωπαϊκής σύγκλισης και της προσπάθειας καλλιέργειας «ευρωπαϊκής συνείδησης» ώστε να συντελεστεί η απομάκρυνση από τα «εθνικιστικά» μίση και πάθη. Για να το πούμε απλά, η κοινή αγοράς ενέργειας που θα έδινε φτηνή ενέργεια στην Ευρώπη θυσιάστηκε στον βωμό του «γερμανικού επικρατείν». Τώρα βιώνουμε τις συνέπειες αυτού του παιχνιδιού. Πεθαίνουν άνθρωποι εν μέσω πολεμικών συγκρούσεων. Οι υπόλοιποι ετοιμαζόμαστε να δυστυχήσουμε από την ανισορροπία στις εφοδιαστικές αλυσίδες, από τις παγκόσμιες πληθωριστικές πιέσεις και από το τράνταγμα στα θεμέλια της ευρωπαϊκής οικονομίας.
Η ενεργειακή εξάρτηση της Ευρώπης
Για να καταλάβουμε τις εξελίξεις θα πάμε πίσω στο τέλος του Ψυχρού Πολέμου. Τότε εμπεδώθηκε στις ευρωπαϊκές κοινωνίες η έννοια της προώθησης της φιλελεύθερης οικονομικής αλληλεξάρτησης. Τότε κυρίαρχο ήταν το αφήγημα ότι η οικονομική ολοκλήρωση θα επέφερε στενότερη πολιτική συνοχή εντός της ΕΕ. Ουσιαστικά βιώναμε τη μετατόπιση από τη σφαίρα της γεωστρατηγικής (πολεμική ισχύς) στη σφαίρα του νεοεισερχόμενου όρου γεωοικονομία (οικονομική ισχύς). Ομως αυτή η δεύτερη γεννά συσκότιση καθώς κρύβεται εύκολα πίσω από μεγάλα εταιρικά σχήματα. Αυτήν ακριβώς τη συσκότιση εκμεταλλεύτηκε ο Βλαντίμιρ Πούτιν όταν ανέβηκε στην εξουσία στη Ρωσία το 1999 για να πετύχει την ενεργειακή εξάρτηση της Ευρώπης.
Η οικονομική έκρηξη μετά την κατάρρευση του «σιδηρού παραπετάσματος» προκάλεσε την αδηφάγα ανάγκη για ενέργεια. Αρχισαν έτσι να διαμορφώνονται οργανισμοί εντός Ευρώπης με στόχο την ενοποίηση της ενεργειακής αγοράς, όπως ακριβώς είχε συμβεί και με τα θεμέλια της ΕΕ: την Ευρωπαϊκή Κοινότητα Ανθρακα και Χάλυβα (1951). Τέτοιοι ήταν η Ενεργειακή Κοινότητα (1990), ο Ευρωπαϊκός Χάρτης Ενέργειας (1991) και η Συνθήκη για τον Ενεργειακό Χάρτη (1994). Ομως φευ, όλα αυτά δεν προχώρησαν.
Οι Γερμανοί κοίταξαν το εθνικό τους συμφέρον. Για να βρουν ενέργεια στράφηκαν στη Ρωσία, η οποία τότε προσπαθούσε να συνέλθει και να αναλάβει τη θέση που της αναλογεί. Κάπου εκεί συνάντησε το 1999 τον Πούτιν. Η διπλωματία των αγωγών έγινε κυρίαρχο μέσο για την επιβολή ισχύος.
Στη σκακιέρα της γεωοικονομίας
Υπό την ηγεσία του Πούτιν εισήλθε ως σημείο ρωσικής οικονομικής αναφοράς η εθνική ασφάλεια. Οι φιλελεύθερες ιδεολογίες θεωρήθηκαν εχθροί της «εθνικά κατευθυνόμενης οικονομίας», η επιτυχία της οποίας θα πρέπει να μετρηθεί με βάση την ικανότητα διασφάλισης των εθνικών συμφερόντων. Για τη Ρωσία αυτός ο γεωοικονομικός τρόπος λειτουργίας περιλαμβάνει το φυσικό αέριο. Η Ρωσία συγκαταλέγεται μεταξύ των μεγαλύτερων εξαγωγέων ενέργειας, αλλά χωρίς την πώληση των ενεργειακών προϊόντων της στις αγορές της Ευρώπης η αξία των ρωσικών εξαγωγών είναι μικρότερη από εκείνες της Πολωνίας.
Ηδη από τις αρχές της δεκαετίας του 1980 η ΕΣΣΔ κατασκεύασε έναν αγωγό μεγάλης χωρητικότητας προς την Ευρώπη μέσω της Ουκρανίας. Το 1997 η εταιρεία Gazprom άρχισε να διοχετεύει φυσικό αέριο μέσω Λευκορωσίας και Πολωνίας. Το 2003 η Gazprom ολοκλήρωσε τον αγωγό Blue Stream κάτω από τη Μαύρη Θάλασσα για την παροχή αερίου στην Τουρκία. Το 2012 ολοκλήρωσε τον Nord Stream 1 κάτω από τη Βαλτική Θάλασσα.
Πρώτη νίκη με σύμμαχο τη Γερμανία
Το παιχνίδι της γεωοικονομίας είχε αρχίσει ήδη από τις αρχές του 2000. Η Ρωσία κατάφερε την πρώτη μεγάλη νίκη με σύμμαχο τη Γερμανία. Οι τιμές διαπραγματεύονται ανά χώρα και όχι κεντρικά. Αιχμή του δόρατος μια εταιρεία, η Gazprom. Είναι ο ρωσικός δούρειος ίππος. Λειτουργεί στην ελεύθερη οικονομία αλλά κατευθύνεται από το κράτος. Είναι η εταιρεία που έχει το μονοπώλιο στις εξαγωγές ρωσικού φυσικού αερίου. Η Ρωσία χρησιμοποιεί τις εξαγωγές φυσικού αερίου ως καρότο, δίνοντας εκπτώσεις στους «στρατηγικούς εταίρους» της και αντίστοιχα σκληρά συμβόλαια στα «εχθρικά» κράτη.
Η διακύμανση των τιμών του φυσικού αερίου μεταξύ διαφορετικών πελατών στην ΕΕ δεν μπορεί να εξηγηθεί με εμπορικούς όρους. Οι Γερμανοί κερδίζουν εις βάρος των υπολοίπων. Οι κυβερνήτες της Γερμανίας υποσκάπτουν κάθε ευρωπαϊκή προσπάθεια για ενότητα και συλλογική δράση της ΕΕ στο ενεργειακό μέτωπο.
Είναι χαρακτηριστικό ότι ο Γερμανός πρώην καγκελάριος Γκέρχαρτ Σρέντερ εντάχτηκε στο ΔΣ της Gazprom και στήριξε τη ρωσική δράση στην Ουκρανία, ενώ η καγκελάριος Ανγκελα Μέρκελ ηγήθηκε της προσπάθειας να μπλοκαριστούν οι προτεινόμενοι κανονισμοί της ΕΕ για τον περιορισμό της ικανότητας των ξένων εταιρειών να αγοράζουν ευρωπαϊκές επιχειρήσεις ενέργειας κοινής ωφέλειας – το μέτρο αποσκοπεί στην αντιμετώπιση της μονοπωλιακής θέσης της Gazprom στις αγορές φυσικού αερίου της ΕΕ.
Η αρχή του τωρινού δράματος
Το 2015, ενώ η Ρωσία είχε προσαρτήσει την Κριμαία και έδειχνε τα δόντια της στην Ουκρανία, η Γερμανία υπέγραψε συμφωνία για τον αγωγό Nord Stream 2. Συστάθηκε μια εταιρεία στην Ελβετία για να κατασκευάσει τον αγωγό που θα ένωνε απευθείας τη Ρωσία με τη Γερμανία. Το κόστος ανήλθε στα 11 δισ. ευρώ, με το 30% να διατίθεται μέσω ιδίων κεφαλαίων που παρείχαν οι μέτοχοι ενώ το 70% προήλθε από εξωτερική τραπεζική χρηματοδότηση. Μαζί με την Gazprom, η οποία κατέβαλε το 50% του ποσού αυτού, το υπόλοιπο της χρηματοδότησης καταβλήθηκε από την αυστριακή ÖMV, τη γαλλική Engie, τη γερμανική Uniper & Wintershall DEA και τη βρετανική Shell. Ο Nord Stream 2 είναι ο αγωγός που δεν ήθελαν οι ΗΠΑ – επιζητούν την προώθηση του δικού τους φυσικού αερίου ή από χώρες στις οποίες έχουν συμφέροντα μέσω τάνκερ. Η τότε καγκελάριος Μέρκελ υπερασπίστηκε την κατασκευή ως «εμπορικό έργο», απαραίτητο για τον πολύ σημαντικό βιομηχανικό τομέα της Γερμανίας.
Γιατί όμως κατασκευάστηκε ένα τόσο κολοσσιαίο έργο; Εδώ εισέρχεται η Ουκρανία. Του Nord Stream 2 προϋπήρχε ο Nord Stream 1 (2011). Πριν από αυτόν υπήρχαν αγωγοί που έφερναν σοβιετικό και αργότερα ρωσικό αέριο στην Ευρώπη. Μεταξύ αυτών είναι ένας αγωγός που διασχίζει την Ουκρανία ο οποίος στο αποκορύφωμά του έστελνε το 80% των εξαγωγών ρωσικού φυσικού αερίου στην Ευρώπη. Μετά τη λειτουργία του Nord Stream 1 (2012) μειώθηκε η εξάρτηση από την Ουκρανία αλλά παραμένει ισχυρή.
Η Ρωσία αυτήν τη στιγμή καταβάλλει στην Ουκρανία περίπου 2 δισ. δολάρια ετησίως σε τέλη διαμετακόμισης για την αποστολή φυσικού αερίου μέσω του εδάφους της. Στην πράξη αν λειτουργήσει ο Nord Stream 2, η Ευρώπη δεν προβλέπεται να λαμβάνει περισσότερο αέριο από τη Ρωσία, αλλά προσφέρει εναλλακτική επιλογή για τη μεταφορά φυσικού αερίου πέρα από την εχθρική προς το Κρεμλίνο Ουκρανία. Η Ευρώπη πρέπει να αγοράσει ρωσικό αέριο. Η Ρωσία όμως δεν θέλει την Ουκρανία στο μείγμα ισχύος. Το πρόσφατο πάγωμα της λειτουργίας του Nord Stream 2 με απόφαση της Γερμανίας ήταν το άναμμα του σπίρτου της ανάφλεξης στην Ουκρανία, αφού η Ρωσία αρνείται να δίνει «μερίδια ισχύος» στην Ουκρανία. Τις συνέπειες της φωτιάς καλούνται να πληρώσουν οι κοινωνίες…
Η ορθάνοιχτη αγκαλιά της Κίνας
Το Πεκίνο βάζει πλάτη στη Μόσχα αγοράζοντας ενέργεια και σιτηρά
Είναι σαν να βάζεις τα χέρια σου και να βγάζεις τα μάτια σου. Ο λόγος για τις οικονομικές κυρώσεις της Δύσης εις βάρος της Ρωσίας, η οποία βέβαια τρομοκρατεί τον πλανήτη με τον πολεμικό βρυχηθμό της. Μήπως όμως οι αμφίβολης αποτελεσματικότητας και σίγουρα καταστρεπτικές για τις δυτικές οικονομίες κυρώσεις κάνουν τον πεινασμένο για ενέργεια και σπάνιες γαίες γίγαντα της Ανατολής να τρίβει τα χέρια του; Μήπως, τελικά, ο μισός πλανήτης (σε επίπεδο κυβερνήσεων και κατανομής ισχύος) πανηγυρίζει; Τελικά φαίνεται ότι η ίδια η Δύση στέλνει τη Μόσχα στην αγκαλιά του Πεκίνου. Με την ίδια αδηφάγα όρεξη για ενέργεια αναμένει τις ρωσικές εξαγωγές και η Ινδία, καθώς το Νέο Δελχί σκέφτεται, σύμφωνα με ινδικά δημοσιεύματα, να επιτρέψει τη διαπραγμάτευση ρουπίας – ρουβλίου βοηθώντας το Κρεμλίνο να παρακάμψει τις κυρώσεις.
Εξουδετέρωση κυρώσεων: εν αρχή ην το SWIFT
Ας αφήσουμε στην άκρη το γεγονός ότι οι κυβερνήσεις επεμβαίνουν σε περιβάλλον ελεύθερης οικονομίας σε έναν συνεταιριστικό οργανισμό (το SWIFT) που απαρτίζεται από χρηματοοικονομικές οντότητες ανά τον κόσμο (κατά βάση τράπεζες) και χωρίς να έχουν συνεδριάσει τα όργανά του (ΔΣ και ΓΣ) αποφασίζουν να αποκόψουν ορισμένες ρωσικές τράπεζες. Ας αφήσουμε το ότι οι μεγάλες ρωσικές τράπεζες παραμένουν εντός συστήματος ώστε να διεξάγεται το εμπόριο του φυσικού αερίου με την Ευρώπη. Ας πάμε στο βασικό: η Ρωσία διαθέτει δικό της σύστημα SWIFT. Ονομάζεται SPFS και συνδέει κυρίως τράπεζες της Ρωσίας. Ηταν η απάντηση της Ρωσίας όταν το 2014 με την κατάληψη της Κριμαίας απειλήθηκε πάλι με έξοδο από το SWIFT. Στο SPFS έχουν διασυνδεθεί τράπεζες από Λευκορωσία, Γερμανία, Ελβετία, Αρμενία, Καζακστάν, Κούβα, Μολδαβία, Κιργιστάν, Τατζικιστάν.
Ωστόσο και η Κίνα έχει το δικό της SWIFT. Ονομάζεται CBIBPS και οι διεθνείς συναλλαγές εκκαθαρίζονται σε γουάν. Περιλαμβάνει μόνο 80 τράπεζες εκτός Κίνας, αλλά συνολικά περί τους 1.000 χρηματοοικονομικούς οργανισμούς από 96 χώρες. Ανάμεσά τους πολλοί ρωσικοί. Οι αγκαλιές Κίνας και Ρωσίας είναι ορθάνοικτες. Στην ηλεκτρονική εποχή της ψηφιακής επανάστασης η διασύνδεση και η μετάπτωση δεδομένων είναι εύκολες υποθέσεις.
Το εμπόριο Κίνας – Ρωσίας ανθεί
Οι δυτικές κυρώσεις στοχεύουν να στερηθεί η ρωσική πραγματική οικονομία (τράπεζες και επιχειρήσεις) την πρόσβαση σε συναλλαγές και σε παγκόσμιες αγορές αναφορικά με το εμπόριο και τη χρηματοδότηση. Οταν όμως η αγκάλη της Κίνας που διψάει για ενέργεια και πρώτες ύλες είναι ορθάνοικτη, πόσο αποτελεσματικές μπορεί να είναι;
Οπως προκύπτει από τα δεδομένα της Παγκόσμιας Τράπεζας, μετά την εισβολή της Ρωσίας στην Κριμαία η Κίνα αναδείχθηκε στον μεγαλύτερο εξαγωγικό προορισμό των ρωσικών προϊόντων. Η Ρωσία αυτήν τη στιγμή είναι εκ των κορυφαίων εξαγωγέων σε πρώτες ύλες, κυρίως σε προϊόντα πετρελαίου, φυσικού αερίου, χαλκού, αλουμινίου, παλλαδίου, ξυλείας, νικελίου, λευκόχρυσου, ουρανίου, τιτανίου, άνθρακα, λιπασμάτων κ.λπ. Από την άλλη, αν η Κίνα θέλει να διατηρήσει αυτή την ιλιγγιώδη ανάπτυξη, οφείλει να εισάγει πρώτες ύλες. Η Ολλανδία, πρώτη εισαγωγική χώρα σε ρωσικά προϊόντα, έχασε την πρωτοκαθεδρία της από την Κίνα μετά την προσάρτηση της Κριμαίας. Απλώς τώρα αναμένεται ακόμη πιο σφιχτός εναγκαλισμός.
Ηδη το Πεκίνο αποφάσισε να άρει κάθε περιορισμό στην εισαγωγή σιτηρών από τη Ρωσία. Της δίνει μεγάλη ανάσα και καθώς της αναλογεί το 19% της παγκόσμιας κατανάλωσης, οι ποσότητες που θα πάρει αναμένεται να διοχετευτούν στη Δύση –η ΕΕ καταναλώνει το 15%– μέσω Πεκίνου και των όρων που θα διαμορφώσει, καθώς οι τιμές έχουν αύξουσα πορεία.
Αμεση αναπλήρωση εξαγωγών φυσικού αερίου
Η Gazprom υπέγραψε σύμβαση για τη σχεδίαση του αγωγού Soyuz Vostok μέσω της Μογγολίας προς την Κίνα, που πλέον περνά στη φάση της κατασκευής. Υστερα από δυο τρία χρόνια θα μεταφέρει έως και 50 δισ. κυβικά μέτρα φυσικού αερίου ετησίως (όσο περίπου λαμβάνει τώρα η Ευρώπη από τη Ρωσία). Η Ρωσία προμηθεύει ήδη με φυσικό αέριο την Κίνα μέσω του αγωγού Power of Siberia, που ξεκίνησε τις εξαγωγές το 2019, και μέσω αποστολής υγροποιημένου φυσικού αερίου (LNG).
Οι ρωσικές εξαγωγές φυσικού αερίου προς την Κίνα ανήλθαν σε 16,5 δισ. κυβικά μέτρα το 2021. Με την τιμή στα ουράνια και την Κίνα να χρειάζεται ενέργεια, οι ροές αυτές μπορεί να αυξηθούν εν μέσω πολέμου και κυρώσεων.
