Ευτραφής, κοκκινομάγουλος και με λευκή γενειάδα. Ενας κύριος μιας κάποιας ηλικίας, ο οποίος άλλη δουλειά δεν είχε από το να γλιστράει κάθε χρόνο στις καμινάδες όλου του κόσμου για να αφήσει δώρα στα καλά παιδιά – τι ψυχαναγκασμός κι αυτός! Τι σχέση έχει όμως ο Σάντα Κλάους από τον Βόρειο Πόλο με τον Αγιο Νικόλαο και τον Μέγα Βασίλειο;
Η ιστορία ξεκινάει στα τέλη του 3ου μ.Χ. αιώνα στα μικρασιατικά παράλια και συγκεκριμένα στα Μύρα, όταν τη θέση του αρχιεπισκόπου Μύρων και Λυκίας ανέλαβε ο άνθρωπος που μετέπειτα θα γινόταν γνωστός ως Αγιος Νικόλαος. Είχε την τύχη να μεγαλώσει σε ευκατάστατη οικογένεια, η οποία αγαπούσε τη γνώση. Σε μικρή ηλικία έμεινε ορφανός, κληρονομώντας τη μεγάλη οικογενειακή περιουσία, μεγάλο μέρος της οποίας διέθεσε καθ’ όλη τη διάρκεια της ζωής του στην ανακούφιση των μη προνομιούχων. Κυρίως γι’ αυτήν του τη δραστηριότητα έμεινε γνωστός στην ιστορία, ενώ κατείχε και το αξίωμα του αρχιεπισκόπου Μύρων και Λυκίας.
Ο Sinterklaas και μια ρατσιστική αποτύπωση
Επειτα από οκτώ αιώνες τα λείψανά του μεταφέρθηκαν στο Μπάρι της Ιταλίας, ενώ την εποχή των σταυροφοριών η λατρεία του άρχισε να διαδίδεται στη βόρεια Ευρώπη και συγκεκριμένα στις περιοχές όπου σήμερα βρίσκονται η Γερμανία, το Βέλγιο, η Πολωνία και η Ολλανδία – εκεί μετονομάστηκε σε Sinterklaas, από το ολλανδικό Sint Nikolaas (Αγιος Νικόλαος).
Οταν τον 17ο αιώνα οι Ολλανδοί καλβινιστές υπέστησαν θρησκευτικές διώξεις και μετανάστευσαν στον Νέο Κόσμο πήραν μαζί τους και τον θρύλο του Sinterklaas. Από εκείνους ιδρύθηκε το Νέο Αμστερνταμ στο νησί του Μανχάταν (μέχρι τότε ανήκε σε φυλές ιθαγενών), στην πόλη που αργότερα θα έπαιρνε το όνομα Νέα Υόρκη. Ο Sinterklaas έχει λευκά μακριά μαλλιά και λευκή γενειάδα, κρατούσε χρυσή ράβδο με δικέφαλο όφη (σύμβολο της αναγέννησης) και ταξιδεύει παντού πάνω στο λευκό άλογό του ή σε ένα γαϊδουράκι. Βοηθός του είναι ο Μαύρος Πιτ, ένα μαύρο αγόρι το οποίο φροντίζει να τιμωρεί καταλλήλως τα άτακτα παιδιά, χτυπώντας τα στα οπίσθια με μια σκούπα καπνοδοχοκαθαριστή. Για την ιστορία, εδώ και χρόνια στην Ολλανδία η φιγούρα του Μαύρου Πιτ θεωρείται ρατσιστικό κατάλοιπο και γίνονται εκκλήσεις να απαλειφθεί από τα έθιμα των ημερών, καθώς πάντα τον υποδύεται κάποιος λευκός με βαμμένο πρόσωπο, άφρο περούκα και χαρακτηριστικά βαμμένα – εικόνα που παραπέμπει σε καρικατούρα Αφρικανού.
Από ασκητική φυσιογνωμία χαρωπός και ατσαλάκωτος
Και πότε η ασκητική φυσιογνωμία του Αγίου Νικολάου μεταμορφώνεται σε χαρωπό γεματούτσικο κύριο ο οποίος βάζει τα ξωτικά να χτυπάνε δωδεκάωρα στη συσκευασία δώρων; Τον 19ο αιώνα και συγκεκριμένα το 1809 ο Ουάσινγκτον Ιρβινγκ έγραψε το διήγημα «The history of New York», στο οποίο παρουσιάζει τον Sinterklaas ως προστάτη της Νέας Υόρκης. Το 1823 ο κληρικός Κλέμεντ Κλαρκ Μουρ –επηρεασμένος από τον Ιρβινγκ, με τον οποίο ήταν φίλοι– γράφει για τις κόρες του το ποίημα «A visit from Saint Nicholas», πιο γνωστό ως «Twas the night before Christmas», το οποίο είχε μεγάλη επίδραση στη διάδοση του Santa Claus όπως τον ξέρουμε σήμερα, καθώς δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα «The Sentinel» και διαβάστηκε από τους αναγνώστες της Νέας Υόρκης – το ποίημα μελοποιήθηκε και τραγουδήθηκε τις επόμενες δεκαετίες από πολύ γνωστούς καλλιτέχνες. Σε αυτό γίνεται η πρώτη αναφορά στο έλκηθρο το οποίο σέρνουν τάρανδοι στους αιθέρες.
Σύμφωνα με το ποίημα η οικογένεια πέφτει για ύπνο και κάποια στιγμή μέσα στη νύχτα ο πατέρας ξυπνάει από περίεργους ήχους στην αυλή. Κοιτάζοντας έξω από το παράθυρο βλέπει ένα έλκηθρο το οποίο σέρνουν οκτώ τάρανδοι – χρόνια μετά στην παράδοση θα προστεθεί ο ένατος τάρανδος, ο Ρούντολφ. Στο ποίημα του Μουρ ο Santa μπαίνει στο σπίτι γλιστρώντας από την καμινάδα – φυσικά χωρίς να λερώσει καθόλου τη λαμπερή στολή του. Με το χαμόγελο στα χείλη, διότι όπως όλα τα παιδιά γνωρίζουν τα Χριστούγεννα είναι η πιο όμορφη γιορτή του χρόνου, αφήνει τα δώρα για κάθε μέλος της οικογένειας στην κάλτσα που του αντιστοιχεί στο τζάκι. Ο Santa επιστρέφει στην αυλή ξαναπερνώντας από την καμινάδα – και, ναι, εξακολουθεί να παραμένει ατσαλάκωτος. Καθώς πετάει στον αέρα εύχεται καλά Χριστούγεννα σε όλους. Και η ζωή κυλάει μέλι.
O Santa Claus… στρατολογούσε κόσμο
Στην εικόνα που έχουμε σήμερα για τον Santa Claus συνέβαλε σε μεγάλο βαθμό ο σκιτσογράφος Τόμας Ναστ, ο οποίος από το 1862 έως το 1886 έδωσε μέσα από 33 σκίτσα στο «Harper’s Weekly» μορφή στον χαρακτήρα που περιγράφει ο Μουρ στο ποίημά του. Ο Santa Claus κρατούσε ένα σάκο με παιχνίδια, φορούσε το κοστούμι με το λευκό γουνάκι –δεν φαινόταν το χρώμα, διότι τα σκίτσα ήταν αρχικά φτιαγμένα με καφετί χρώμα– και πόζαρε παρέα με την κυρία Claus και τα ξωτικά. Κατά τη διάρκεια του Αμερικανικού Εμφυλίου ο κύριος με τα δώρα έγινε μέχρι και εξώφυλλο του περιοδικού, ντυμένος στα χρώματα της αμερικανικής σημαίας. Σύμφωνα με τον πρόεδρο Λίνκολν, ο Santa Claus έκανε καλή δουλειά, πείθοντας πολύ κόσμο να στρατολογηθεί. Αυτή δεν ήταν η μοναδική επιτυχία του Ναστ, καθώς με το πενάκι του έγραψε ιστορία στην πολιτική γελοιογραφία των ΗΠΑ. Ηταν ο άνθρωπος που το 1812 δημιούργησε τη μορφή του «Θείου Σαμ», ενώ στα μέσα του 19ου αιώνα πρώτος εικονογράφησε τους Δημοκρατικούς με τη μορφή γαιδάρου και τους Ρεπουμπλικάνους ως ελέφαντες, δύο σύμβολα που χρησιμοποιούνται μέχρι σήμερα στην αμερικανική πολιτική επικοινωνία.
Πώς όμως από ιδρυτής της Νέας Υόρκης ο Santa Claus γίνεται πολίτης Βόρειου Πόλου; Το 1875 ο Λούις Πρανγκ, ο άνθρωπος που λάνσαρε τις χριστουγεννιάτικες κάρτες στην αμερικανική αγορά, εικονογράφησε τον γενειοφόρο άγιο σε σκηνικό πάγου, όταν η παγωμένη έρημος φαινόταν ακόμη πιο μυστηριώδης από ό,τι σήμερα – οι εξερευνητές Ρότζερ Πίρι και Φρέντρικ Κουκ θα κινούσαν για την εξερεύνηση του Βόρειου Πόλου αρκετές δεκαετίες μετά. Η πολυσυζητημένη περίοδος Coca-Cola ήρθε τη δεκαετία του 1920. Το 1930 ο Φρεντ Μίζεν ζωγράφισε τον Santa Claus μέσα σε ένα κατάστημα περιστοιχισμένο από κόσμο να πίνει Coca-Cola από ένα ποτήρι. Το έργο αυτό χρησιμοποιήθηκε στις έντυπες διαφημίσεις που δημοσιεύτηκαν στη «Saturday Evening Post» τον Δεκέμβριο του 1930, ισχυροποιώντας την εικόνα του καλοκάγαθου γενειοφόρου κυρίου, η οποία που θα γινόταν κλασική μετά τα Χριστούγεννα του 1931, όταν την εικονογράφησή του ανέλαβε ο Χάντον Σάντμπλομ. Από εκεί και πέρα ο Santa Claus όχι μόνο χαρίζει παιχνίδια στα παιδιά, αλλά παίζει μαζί τους, διαβάζει γράμματά τους και αποκτά περισσότερη οικειότητα με το κοινό. Η πατρική μορφή του στην ουσία χρησιμοποιείται για να προμοτάρει το μοντέλο της ευζωίας μιας κοινωνίας που έχει ανάγκη να ξεφύγει από τις μνήμες του πολέμου.
Η θεία απ’ το Σικάγο μας έφερε τον Αϊ-Βασίλη
Καλά όλα αυτά. Ωστόσο τι σχέση έχει ο δικός μας Αϊ-Βασίλης, ο «σωστός» ο ορθόδοξος, με τον Santa Claus; Για τον ορθόδοξο χριστιανισμό ο Αϊ-Βασίλης ταυτίζεται με τον Μέγα Βασίλειο, ο οποίος έζησε τον 4ο αιώνα στην Καισάρεια της Καππαδοκίας. Ασκητική μορφή με μαύρα μαλλιά και μαύρα μάτια, πέθανε την 1η Ιανουαρίου του 379 μ.Χ. Παραμονή της ημέρας που οι ορθόδοξοι τιμούν τη μνήμη του, η παράδοση έχει τοποθετήσει το έθιμο του αγίου που μοιράζει δώρα – ο Santa Claus τα μοιράζει παραμονή Χριστουγέννων. Πώς όμως στο συλλογικό φαντασιακό μπερδεύεται η εικόνα του Αϊ-Βασίλη με εκείνη του Santa Claus; Η ιστορία λέει ότι αυτό συνέβη με τη μετανάστευση, όταν οι διάφορες θείες από το Σικάγο έστελναν στην πατρίδα ευχετήριες κάρτες με τον Αμερικανό –που αποδείχτηκε εκ Βορείου Πόλου– Santa Claus.
Στον παγκοσμιοποιημένο κόσμο μας όπου οι κουλτούρες βρίσκονται σε διαρκή διάλογο ο Santa Claus, ο Αϊ-Βασίλης, ο Περ Νοέλ των Γάλλων, ο Βάιναχτσμαν των Γερμανών και ο Χοτέισο των Ιαπώνων είναι το ίδιο πνεύμα με διαφορετική μορφή. Και ίσως αυτό να είναι το πιο ενδιαφέρον κομμάτι: η πανανθρώπινη ανάγκη να δώσουμε και να λάβουμε αγάπη.
Στο σινεμά δεν είναι πάντα τόσο… άγιος
Στη φετινή «Αγρια νύχτα» που βγήκε πριν από κάνα μήνα στις κινηματογραφικές αίθουσες ο Ντέιβιντ Χάρμπορ είναι –υποτίθεται– ο αυθεντικός Αϊ-Βασίλης. Τσαμπουκαλεμένος, αλκοολικός και βίαιος, θέλει να συνταξιοδοτηθεί και να μην ξαναφέρει δώρα στα «αλαζονικά και κακομαθημένα παιδιά». Πώς φτάσαμε όμως ως εδώ, σε ένα… νευρικό Αϊ-Βασίλη;
Μέχρι και το 2003 ο κινηματογράφος και ο άγιος των Χριστουγέννων είχαν μάλλον συμβατική και προβλέψιμη σχέση. Ολα άλλαξαν με το «Ο Αϊ-Βασίλης είναι λέρα» (αργότερα τα «σαΐνια» του ελληνικού σινεμά έβαλαν κι ένα «σκέτη» στον τίτλο για να κάνει τη διαφορά) του Τέρι Ζουίγκοφ, όπου ο Μπίλι Μπομπ Θόρντον έβαλε τα πράγματα σε μια άλλη, πιο φευγάτη βάση. Βρομόστομος, σεξιστής κι απατεώνας ολκής, ο «Bad Santa» του Θόρντον τρελαίνεται για αλκοόλ και… μαμάδες, διαγράφοντας μονοκοντυλιά το πρότυπο του αγίου των παιδιών.
Αλλες κινηματογραφικές εκδοχές του Santa που έχουν ενδιαφέρον είναι εκείνη του Κερτ Ράσελ στα «Χρονικά των Χριστουγέννων» (2018) που ροκάρει ασταμάτητα, του μεταμφιεσμένου καλικάντζαρου Γκριντς του Τζιμ Κάρεϊ («Ο κατεργάρης των Χριστουγέννων», 2000) που μισεί και σαμποτάρει τα Χριστούγεννα, ενώ ο Τιμ Αλεν είναι ο ηθοποιός που έχει υποδυθεί περισσότερες φορές τον άγιο: τρεις στη μεγάλη οθόνη με αφετηρία το 1994 (στον «Αγιο Βασίλη μου» του Τζον Πάσκουιν) και άλλη μια φορά στην τηλεόραση.
Πιο κλασικός Αϊ-Βασίλης πάντως από τον Ρίτσαρντ Ατένμπορο δεν υπάρχει. O πάντα σοβαροφανής Βρετανός ηθοποιός στο «Θαύμα στο Μανχάταν» (1994) του Λες Μέιφιλντ –διασκευή της κλασικής δημιουργίας των 40s «Miracle on 34th Street» του Τζορτζ Σίτον– υποδύεται έναν ευγενικό ηλικιωμένο που υποστηρίζει ότι είναι ο Αϊ-Βασίλης αυτοπροσώπως και φυσικά τον κλείνουν στο τρελάδικο!
Πώς λέμε στα παιδιά ότι δεν υπάρχει Αϊ-Βασίλης;
Πώς μιλάμε στα παιδιά για τον Αϊ-Βασίλη; Τι συμβαίνει όταν ένα παιδί που πιστεύει στην ύπαρξή του μαθαίνει ότι πρόκειται για… μορφή του συλλογικού φαντασιακού; Επικοινωνήσαμε με την ψυχολόγο – παιδοψυχολόγο Δήμητρα Θεοδωρακοπούλου, συζητώντας για το τραύμα που μπορεί μια τέτοια πληροφορία να δημιουργήσει, καθώς και τον κίνδυνο στη σχέση εμπιστοσύνης που μέχρι τότε έχουμε χτίσει με το παιδί μας. Μας εξηγεί: «Το τραύμα έχει άμεση συνάρτηση με τον τρόπο που μαθαίνει την πληροφορία και τον τρόπο που το διαχειριζόμαστε. Θεωρώ ότι είναι πολύ χρήσιμο να συζητήσουμε με το παιδί ώστε να δούμε τι συναισθήματα γεννιούνται και πώς μπορεί να τα διαχειριστεί». Οπως λέει, ορισμένα παιδιά το γνωρίζουν είτε από τις παρέες είτε από τους συγγενείς και για κάποια μπορεί να αποτελέσει πλήγμα. Τονίζει όμως ότι: «Ανεξάρτητα από τον τρόπο που το μαθαίνει ένα παιδί, έχει σημασία να μπορούμε να το συζητήσουμε μαζί του. Εχει νόημα να του τονίσουμε ότι ο Αγιος Βασίλης είναι κάποιο πρόσωπο που συνδέεται με το όλο κλίμα των Χριστουγέννων και να του εξηγήσουμε τι σηματοδοτεί για εμάς – ότι συμβολίζει την αγάπη και τη γενναιοδωρία. Οπως μας φέρνει δώρα εκείνος, έτσι κι εμείς μπορούμε να προσφέρουμε δώρα στους άλλους».
