Αν είστε από τους προσεκτικούς παρατηρητές που έχουν συνδυάσει τον λογότυπο του πακέτου τσιγάρων Άσσος της καπνοβιοµηχανίας Παπαστράτος µε το έργο «Με την κόκκινη σφήνα, νικήστε τους λευκούς» του Ελ Λισίτσκι και δεν γνωρίζετε ποιος είναι ο εµπνευστής και δηµιουργός ενός από τα µακροβιότερα εµπορικά σήµατα στον τόπο µας, επισκεφτείτε την Εθνική Βιβλιοθήκη της Ελλάδος και θα το ανακαλύψετε.
Ο λόγος για τον Άγγελο Σπαχή, αυτοδίδακτο γραφίστα, σκηνογράφο, σκιτσογράφο, ζωγράφο, διακοσµητή και εικονογράφο του µεσοπολέµου, ο οποίος έχει παραµείνει για 60 και πλέον χρόνια στην αφάνεια. Ωστόσο τουλάχιστον δύο εµβληµατικές δηµιουργίες του φιγουράρουν µέχρι και σήµερα ανάµεσά µας, πιθανότατα χωρίς να το γνωρίζουµε.
Εκτός από το θρυλικό πακέτο τσιγάρων Άσσος της καπνοβιοµηχανίας Παπαστράτος, δική του δηµιουργία σχεδόν έναν αιώνα πριν, ο δαφνοστεφανωµένος έφηβος, το σύµβολο του Ολυµπιακού Συνδέσµου Φιλάθλων Πειραιώς, το οποίο φιλοτέχνησε στο περιοδικό «Παντογνώστης» το 1924, αποτελεί ένα από τα τοτέµ της εν Ελλάδι γραφιστικής. Η έκθεση µε τίτλο «Άγγελος Σπαχής 1903-1960» (σε επιµέλεια Αλέξανδρου Παπαγεωργίου-Βενετά, Ν. Π. Παΐσιου, Κωνσταντίνας Ντακόλια και Αθηνάς Κυριακώδη) παρουσιάζει για πρώτη φορά συγκεντρωµένο το έργο του καλλιτέχνη, φέρνοντας στο επίκεντρο του ενδιαφέροντος έναν ξεχασµένο αλλά σηµαντικό δηµιουργό.
Τα εκθέµατα καλύπτουν ευρύ µέρος του έργου του Σπαχή: σχέδια, ελαιογραφίες, µακέτες, βιβλία, διαφηµίσεις, γελοιογραφίες, αντικείµενα, κατασκευές, φωτογραφίες.
Από τη διαφήµιση, στην Οµάδα Τέχνης
Ο Αγγελος Σπαχής γεννήθηκε στην Αθήνα το 1903. Εξαιτίας της απώλειας του πατέρα του αναγκάστηκε για βιοποριστικούς λόγους να εργαστεί σε νεαρή ηλικία. Με τη λήξη του Α΄ Παγκόσµιου Πολέµου µπήκε στον χώρο της διαφήµισης και λίγο αργότερα της γελοιογραφίας και της εικονογράφησης βιβλίων. Το 1926 ξεκίνησε η πορεία του στον χώρο της σκηνογραφίας η οποία διήρκησε µέχρι και το 1945. Πολύ µικρός ακόµη, το 1922, πρωτοεµφανίστηκε ως σκιτσογράφος στην εφηµερίδα «Ελεύθερον Βήµα» του ∆ηµήτρη Λαµπράκη και καταπιάστηκε µε τη γελοιογραφία. Μετά το τέλος της εργασίας του εκεί συνέχισε να δηµοσιεύει σκίτσα και γελοιογραφίες σε άλλες εφηµερίδες και περιοδικά, όπως και στις εκθέσεις του Συνδέσµου Ελλήνων Σκιτσογράφων, στον οποίο εγγράφηκε µέλος το 1926. Την ίδια περίοδο δηµιούργησε τα σκηνικά της πρώτης του θεατρικής παράστασης, του «Κόκκινου µύλου», και άνοιξε τον δρόµο για µια λαµπρή σκηνογραφική πορεία. Μέχρι και το 1945 σκηνογράφησε θεατρικές παραστάσεις, µόνος ή σε συνεργασία µε άλλους καλλιτέχνες.
Το 1927 µαζί µε τον Νίκο Καστανάκη, αδερφό του συγγραφέα Θράσου Καστανάκη, ίδρυσαν το ατελιέ γραφικών τεχνών Καστανάκη – Σπαχή, στην οδό Βουλής 1, το οποίο δραστηριοποιήθηκε δυναµικά στη σχεδίαση και εκτέλεση µακετών αφισών, σκηνογραφιών, διακοσµήσεων. Εως το 1935 αναλάµβανε τη διακόσµηση χοροεσπερίδων, τη διαφήµιση προϊόντων, την εικονογράφηση βιβλίων (παιδικών και αναγνωστικών) και τα σκηνικά πολυάριθµων θεατρικών παραστάσεων. Μετά τη διάλυση του ατελιέ ο Αγγελος Σπαχής συνέχισε να εργάζεται µόνος του µέχρι τον πρώιµο θάνατό του. Ωστόσο το ατελιέ άφησε το στίγµα του στον τοµέα της διαφήµισης αφού συνεργάστηκε µε µεγάλες καπνοβιοµηχανίες της εποχής (Παπαστράτος και Κεράνης). Το 1953 παντρεύτηκε τη σχεδιάστρια Μαρία Κοζαδίνου έπειτα από µακροχρόνια σχέση. Πέθανε σε ηλικία µόλις 57 ετών, το 1960, στο σπίτι του στην Αθήνα.
Κατά τη διάρκεια του µεσοπολέµου συγκαταλεγόταν µεταξύ των πλέον πρωτοποριακών Ελλήνων καλλιτεχνών. Χωρίς να έχει ταξιδέψει στο εξωτερικό αλλά ούτε να έχει ακολουθήσει συστηµατικές σπουδές ζωγραφικής, χάρη στις προσωπικές του αναζητήσεις είχε κατορθώσει να ενστερνιστεί τις αρχές της µοντέρνας τέχνης και ιδίως του κυβισµού και του κονστρουκτιβισµού/νεοπλαστικισµού. Ηταν από τους πρώτους που µε τόλµη οικειοποιήθηκαν την τεχνική του κολάζ και χρησιµοποίησε στα έργα του ετερόκλητα υλικά (χαρτιά, ξύλα, πανιά, σπάγκους, επικολληµένες φωτογραφίες), δίνοντας µερικά από τα πλέον ανατρεπτικά –για τα δεδοµένα της ελληνικής τέχνης της περιόδου– έργα. ∆εν είναι τυχαίο άλλωστε ότι το 1936 συµµετείχε µε την Οµάδα Τέχνης (Κωνσταντίνος Παρθένης, Ντίκος Βυζάντιος, Μιχάλης Τόµπρος, Νίκος Χατζηκυριάκος-Γκίκας κ.ά.) στην έκθεση που διοργανώθηκε στη Λέσχη Καλλιτεχνών «Ατελιέ».
Γνωστές οι δηµιουργίες, αφανής ο δηµιουργός
Μετά τον Β΄ Παγκόσµιο Πόλεµο αποστασιοποιήθηκε από τη ζωγραφική και ασχολήθηκε αποκλειστικά µε τις εφαρµοσµένες τέχνες – ειδικά δε µε τη διαφήµιση, τη δηµιουργία αφισών (είχε ήδη µακρά θητεία στις τουριστικές αφίσες του ΕΟΤ τη δεκαετία του ’30) και τη διακόσµηση εσωτερικών χώρων, όπου επίσης καινοτόµησε υιοθετώντας και προβάλλοντας στην Ελλάδα την αισθητική του Μπαουχάους. «Οι απαιτήσεις του βίου, η ανάγκη βιοπορισµού, οι αντικειµενικές δυσκολίες δεν του επέτρεψαν να αφοσιωθεί αποκλειστικά στη ζωγραφική για την οποία ήταν γεννηµένος. Εστρεψε έτσι το χάρισµά του και στις πιο εφαρµοσµένες πτυχές της εικαστικής δηµιουργίας, στη σκηνογραφία και τη γραφιστική» αναφέρει στον κατάλογο της έκθεσης ο ανιψιός του, ο αρχιτέκτονας Αλέξανδρος Παπαγεωργίου-Βενετάς.
Παρότι ο Άγγελος Σπαχής είναι ο πρώτος που ασχολήθηκε συστηµατικά στη χώρα µας µε το γραφιστικό σχέδιο και του αποδίδεται ο τίτλος του «πατέρα του γραφιστικού ντιζάιν στην Ελλάδα», όσοι τον γνώρισαν αναφέρονται σε ένα χαρακτήρα εσωστρεφή και σεµνό, που ουδέποτε ασχολήθηκε µε την προσωπική του προβολή, γι’ αυτό και το έργο του δεν έτυχε µέχρι σήµερα της προβολής που του αξίζει. «Βαθύτατα ανθρωπιστής, πίστεψε στην κοινωνική πρόοδο και τη δικαιοσύνη. Υπήρξε ένας καλλιτέχνης νεωτερικός και ένας προοδευτικός, ακέραιος ιδεαλιστής που έζησε την απογοήτευση από τη σταλινική παραµόρφωση του κοινωνιστικού ιδεώδους αλλά και τον παραµερισµό του από την αντιδραστική αστική κοινωνία της µετεµφυλιακής Ελλάδας» σχολιάζει ο Αλέξανδρος Παπαγεωργίου-Βενετάς.
Στον µεσοπόλεµο είχε επιδείξει ιδιαιτέρως αξιοµνηµόνευτο σκηνογραφικό έργο. Όπως παρατηρεί η επιµελήτρια της έκθεσης Κωνσταντίνα Ντακόλια, «ο αυτοδίδακτος και πολυπράγµων Άγγελος Σπαχής εκτός από τη ζωγραφική, τη γραφιστική, τη γελοιογραφία και την εικονογράφηση συνέδεσε το όνοµά του µε τη σκηνογραφία του µεσοπολέµου αφού δηµιούργησε τα σκηνικά για πάνω από 40 παραστάσεις, εισπράττοντας συνήθως κολακευτικά σχόλια. Τα περισσότερα έργα που σκηνογράφησε ήταν από τις µεγαλύτερες εισπρακτικές επιτυχίες της εκάστοτε χρονιάς µε µεγάλη προσέλευση του κοινού».
Η πρώτη του δουλειά φαίνεται πως ήταν ο «Κόκκινος µύλος» το 1926. Εκτοτε και για 20 ολόκληρα χρόνια δηµιουργούσε µακέτες για θεατρικές παραστάσεις, είτε µόνος είτε σε συνεργασία µε άλλους σκηνογράφους. Πιο γνωστή στον Τύπο βέβαια έγινε η παράσταση «Εκάβη» που ανέβηκε το 1927 στο Παναθηναϊκό Στάδιο. Αφορµή στάθηκε η διαµάχη για τα πνευµατικά δικαιώµατα των σκηνικών ανάµεσα στους Καστανάκη – Σπαχή και τον σκηνοθέτη Φώτο Πολίτη. Η αντιπαράθεση ήταν τόσο έντονη που έφτασε µέχρι το δικαστήριο, µε το κοινό να παρακολουθεί πάνω από δεκαήµερο στις εφηµερίδες τις εξελίξεις και τις επιστολές που αντάλλασσαν τα αντίπαλα στρατόπεδα. Τη δεκαετία του ’40 ο Σπαχής εργάζεται µόνος σε λίγους θιάσους, κυρίως το 1941, ενώ άρχισε σταδιακά να αποχωρεί από τον χώρο της σκηνογραφίας.
Oπως σηµειώνει χαρακτηριστικά ο πρόεδρος της Εθνικής Βιβλιοθήκης της Ελλάδος Σταύρος Ζουµπουλάκης, «ο Σπαχής άσκησε µια τέχνη ανώνυµη, καθηµερινή, εµπορική, εφήµερη, πολύ συχνά ανυπόγραφη, την τέχνη του διαφηµιστικού σχεδίου, της αφίσας, του εµπορικού σήµατος. Ασκησε µια τέχνη ταπεινή, αλλά στις καλύτερες στιγµές της µε ύφος. Η µοίρα των δηµιουργών αυτού του είδους είναι παράδοξη: τα έργα τους γίνονται πασίγνωστα, αλλά οι ίδιοι µένουν άγνωστοι. Πόσοι γνωρίζουν το όνοµα εκείνου που σχεδίασε, εµπνεόµενος από το τρίτο κεφάλαιο της “Γενέσεως”, το καταπληκτικότερο σήµα του καιρού µας, το δαγκωµένο µήλο της Apple που βρίσκεται καθηµερινά µπροστά στα µάτια δισεκατοµµυρίων ανθρώπων;».
INF0
H έκθεση στο αίθριο του 4ου ορόφου της Εθνικής Βιβλιοθήκης της Ελλάδος θα διαρκέσει έως τις 20/11
