Επικοινωνήσαμε με εφτά Ελληνες εκδότες για να κατανοήσουμε τις οικονομικές συνέπειες του lockdown, τον τρόπο που κινήθηκε η αγορά του βιβλίου το τελευταίο διάστημα, τις ανησυχίες και τις προσδοκίες για την επόμενη μέρα, τις πρωτοβουλίες που χρειάζεται να ληφθούν από το κράτος καθώς και τον τρόπο με τον οποίο αναμένεται να διαμορφωθούν οι συνήθειες του αναγνωστικού κοινού στη νέα εποχή.
Η βόλτα στο βιβλιοπωλείο θα παραμείνει απόλαυση
Ανυπολόγιστο είναι το κόστος του κορονοϊού για τις Εκδόσεις Καστανιώτη, σύμφωνα με τον Αργύρη Καστανιώτη. «Ολο αυτό το διάστημα η πλειονότητα των βιβλιοπωλείων βρίσκεται εκτός λειτουργίας, με λίγα από αυτά να εκτελούν παραγγελίες από το διαδίκτυο ή τηλεφωνικώς. Μένει να δούμε ποια θα επανέλθουν σε λειτουργία και ποια θα μπορέσουν να ανταποκριθούν στις οικονομικές τους υποχρεώσεις». Από την κατάσταση που επικρατεί τον τελευταίο καιρό πλήττονται, σύμφωνα με τον εκδότη, κυρίως οι συγγραφείς και τα μικρά βιβλιοπωλεία. «Σε χώρες όπως η Γερμανία και η Γαλλία, που παραδοσιακά δίνουν μεγάλη βαρύτητα στον πολιτισμό, έχουν ανακοινωθεί ήδη μέτρα στήριξης γι’ αυτές τις ομάδες. Στην Ελλάδα θα μπορούσε κάθε παράρτημα του Δικτύου Ελληνικών Βιβλιοθηκών να προμηθευτεί βιβλία μέσω των τοπικών βιβλιοπωλείων. Ετσι θα στήριζαν τους δημιουργούς και τα μικρά βιβλιοπωλεία, ενώ παράλληλα θα πρόσφεραν στην τοπική τους κοινωνία τη δυνατότητα της δωρεάν πρόσβασης στα κείμενα».
Οπως τονίζει, αν και οι παραγγελίες των βιβλιοπωλείων που λειτουργούν και online έχουν αυξηθεί, η οποιουδήποτε μεγέθους αύξηση δεν υποκαθιστά τις χαμένες πωλήσεις. «Αυτή την περίοδο οι εταιρείες κούριερ επωμίζονται όλο το λιανεμπόριο και νομίζω πως στο πλαίσιο του εφικτού αντεπεξέρχονται. Τα καταστήματα που τα βρήκαν ιδιαίτερα δύσκολα τις πρώτες μέρες και χρειάστηκαν χρόνο για να προσαρμοστούν ήταν τα τρία τέσσερα ηλεκτρονικά βιβλιοπωλεία που σήκωσαν και την περισσότερη αγοραστική κίνηση». Δεν θεωρεί ότι οι ηλεκτρονικές πωλήσεις θα αλλάξουν σε βάθος χρόνου τον τρόπο που αγοράζουμε βιβλία. «Για τους περισσότερους αναγνώστες η βόλτα στο βιβλιοπωλείο είναι μια απόλαυση, μια διαδικασία σημαντικότερη από τη διεκπεραίωση μιας απλής αγοράς• έχει πολλά κοινά στοιχεία με μια κοινωνική επίσκεψη. Η ανακάλυψη νέων ή άγνωστων βιβλίων σε συνάρτηση πάντα και με τις προτάσεις του βιβλιοπώλη δεν υποκαθίσταται εύκολα από κανέναν αλγόριθμο».
Σχετικά με τις ανησυχίες των εκδοτών που δραστηριοποιούνται στην Ελλάδα λέει ότι διαχρονικά βιώνουν την έλλειψη συγκροτημένης πολιτικής για το βιβλίο, κυρίως από τα αρμόδια υπουργεία, η οποία συγχρονίζεται με μια παρακμή της ποιότητας της εκπαιδευτικής διαδικασίας. «Το ενδεχόμενο να χαθεί η συνήθεια της ανάγνωσης δεν με τρομάζει μόνο ως εκδότη αλλά και ως πολίτη. Το μέλλον μάς καλεί να δημιουργήσουμε συνθήκες για σκεπτόμενους ανθρώπους με φαντασία περισσότερο από οποιαδήποτε άλλη περίοδο στην ιστορία της ανθρωπότητας».
Ο Κωνσταντίνος Α. Παπαδόπουλος των Εκδόσεων Ποταμός σημειώνει: «Προς το παρόν γνωρίζουμε πτώση στον κύκλο εργασιών που φτάνει το 80% και παραμένει το ερώτημα σχετικά με τη στάση του κοινού όταν ανοίξουν τα βιβλιοπωλεία». Τονίζει ότι στη χώρα μας υπάρχει υπερβολική παραγωγή τίτλων για το μέγεθος της αγοράς χωρίς αντιστοίχως να γίνεται προσπάθεια να αυξηθεί το αναγνωστικό κοινό. «Οι υπερπαραγωγικοί εκδότες διαθέτουν στρέμματα από απούλητα βιβλία και φοβάμαι μήπως τα ανασυσκευάσουν σε πακέτα προσφορών και ευτελιστεί ακόμη περισσότερο το σύνολο της αγοράς του βιβλίου».
Ο Ποταμός έχει μεταθέσει την κυκλοφορία νέων τίτλων για το φθινόπωρο, πλην εκείνων που είναι ήδη στο τυπογραφείο και θα παρουσιαστούν μόλις ανοίξουν τα βιβλιοπωλεία. «Το μεγάλο ερώτημα είναι κατά πόσο το κοινό θα έχει την οικονομική δυνατότητα αλλά και τη διάθεση να ξοδέψει για μια κατά μόνας απόλαυση».
Παρότι έχουν αυξηθεί οι ηλεκτρονικές παραγγελίες, όπως τονίζει ο κ. Παπαδόπουλος για τον Ποταμό παραμένουν στατιστικά αδιάφορες. «Παρατηρώ την τάση να προβληθεί ως ειδησεογραφία το ηλεκτρονικό εμπόριο, ξεχνάμε πως στις περισσότερες χώρες προσπαθούν να απαγκιστρωθούν από την Amazon παρότι η εξυπηρέτηση που παρέχει είναι απείρως καλύτερη από όσα συμβαίνουν εδώ. Είναι κρίσιμο να διασωθεί η ελευθερία επιλογών που προσφέρουν τα καλά βιβλιοπωλεία. Αρα η επιβίωση και η δημιουργία επαρκών βιβλιοπωλείων είναι άμεση προτεραιότητα. Ολιγοσέλιδο βιβλίο του Μαρκ Φορσάιθ, το “Αγνωστο άγνωστο”, περιγράφει τη ριζική διαφορά – στο ηλεκτρονικό εμπόριο αγοράζεις αυτό που γνωρίζεις πως ψάχνεις, στο βιβλιοπωλείο ανακαλύπτεις τίτλους που αγνοούσες και τους θέλεις». Σχετικά με τα μέτρα που χρειάζεται να ληφθούν, ο εκδότης λέει: «Είναι επείγον να προσφερθεί πραγματικό χρήμα στις εκδοτικές επιχειρήσεις, είναι κομβικός ο ρόλος τους. Ανήκω σε έναν νέο σύλλογο ανεξάρτητων εκδοτών που έχει διατυπώσει την ανάγκη για τη λήψη τριών μέτρων αμέσως: αγορές τίτλων από τις βιβλιοθήκες, μείωση των συντελεστών ΦΠΑ, παροχή ρευστότητας μέσω αποκλειστικών προγραμμάτων για τον πολιτισμό».
Μικρά βιβλιοπωλεία και συγγράμματα
Ο Σταύρος Πετσόπουλος των Εκδόσεων Αγρα θεωρεί ότι οι ηλεκτρονικές πωλήσεις και η door-to-door διανομή δεν αρκούν για να καλύψουν το κενό της πώλησης από τα βιβλιοπωλεία. «Το κοινό παραγγέλνει τα βιβλία που ήδη γνωρίζει. Για παράδειγμα, σ’ εμάς στην Αγρα έχουν μεγάλη κίνηση ξανά τα βιβλία του Γιάλομ, αλλά χάνονται πρόσφατα και παλαιότερα πολύ σημαντικά βιβλία που η πραγματική τους ζωή είναι εντός του βιβλιοπωλείου». Στην ερώτηση σχετικά με το πώς τα νέα δεδομένα θα επηρεάσουν τον τρόπο που αγοράζουμε βιβλία απαντά: «Νομίζω ότι η νοοτροπία Amazon της ηλεκτρονικής παραγγελίας θα παραμείνει σε μεγάλο μέρος. Ετσι θα πληγούν οι μικροί ανεξάρτητοι βιβλιοπώλες και ακολούθως οι εκδότες που εκδίδουν βιβλία πιο ειδικού ενδιαφέροντος και χρειάζονται την παρουσία των βιβλίων στους πάγκους και τις συμβουλές των βιβλιοπωλών και των βιβλιοϋπαλλήλων προς τους αναγνώστες για να οδηγηθούν σε βιβλία τα οποία δεν γνωρίζουν. Η ηλεκτρονική παραγγελία προϋποθέτει τη γνώση της ύπαρξης ενός βιβλίου». Ο κ. Πετσόπουλος είναι υπέρ του σταδιακού ανοίγματος των βιβλιοπωλείων «μαζί με τις μικρές επιχειρήσεις που στεγάζονται σε λίγα τετραγωνικά μέτρα, ώστε να αρχίσει να δοκιμάζεται η καινούργια αγοραστική συμπεριφορά και σιγά σιγά να περάσουμε στα μεγαλύτερα καταστήματα».
«H ελαφρά πικάντικη μυρωδιά των παλιών βιβλίων πλημμύρισε
την όσφρησή του και ήταν σαν με κάποιον τρόπο να γύρισε σπίτι του»
Το lockdown δεν επηρέασε την παραγωγή των Εκδόσεων Αγρα. «Εμείς δουλεύουμε τα βιβλία μας από το σπίτι, με ατελιέ, τυπογράφους, επιμελητές, διορθωτές κ.ά. και ετοιμάζουμε το κανονικό μας πρόγραμμα με βιβλία της Γιουρσενάρ, του Μπουλγκάκοφ και του Ζαμιάτιν, του Κάφκα, του Σιμενόν, του ΜακΓκρέγκορ, του Κλάους Μαν, του Γιάννη Μαρή και άλλα». Σχετικά με το εκδοτικό μέλλον δείχνει αισιόδοξος: «Ο κλάδος είναι ζωηρός παρ’ όλες τις αντιξοότητες, έχουν εμφανιστεί πολλοί νέοι εκδότες και ένα κοινό που είναι αρκετά θερμό. Ενα ενοχλητικό σημείο είναι ότι ο κόσμος ξοδεύει πάρα πολύ χρόνο σε ανάγνωση στα μπλογκ και στα μίντια, πράγμα που τρώει χρόνο από την ανάγνωση των βιβλίων. Τα κείμενα των μπλογκ τα ξεχνάς την επόμενη εβδομάδα, ένα βιβλίο το θυμάσαι».
Για πτώση του κύκλου εργασιών έως και 90% κάνει λόγο ο Παύλος Παπαχριστοφίλου των Εκδόσεων Πεδίο και Ελληνικά Γράμματα. «Αλλαξαν οι προσανατολισμοί, η σκέψη μας. Δεν ξέρουμε ποια θα είναι η επόμενη μέρα. Προσπαθήσαμε να λειτουργήσουμε την εταιρεία με μεθόδους πρωτόγνωρες. Δηλαδή με διαδικασίες λειτουργίας εξ αποστάσεως, πράγμα που δεν είναι καθόλου εύκολο. Και δεν αναφέρομαι μόνο στα τεχνολογικά μέσα –πείτε ότι αυτά τα έχουμε καλύψει–, αλλά κυρίως στο ότι οι άνθρωποι παράγουν αποτέλεσμα συνεργαζόμενοι μεταξύ τους, όχι κατά μόνας».
Μας πληροφορεί ότι οι τίτλοι που πριν από το lockdown ήταν σε διαδικασία παραγωγής βρίσκονται αυτήν τη στιγμή στις αποθήκες και θα δειγματιστούν με το άνοιγμα των βιβλιοπωλείων, ενώ εκείνοι που ήταν προς έκδοση θα κυκλοφορήσουν σύντομα.
Το μεγαλύτερο πρόβλημα που αντιμετώπισαν ήταν οι διανομές των φοιτητικών συγγραμμάτων, λέει ο εκδότης, ο οποίος είναι μέλος του διοικητικού συμβουλίου του Συλλόγου Εκδοτών Επιστημονικών Βιβλίων (ΣΕΕΒΙ). «Εδώ και ενάμιση μήνα προσπαθούμε να λύσουμε αυτό το πρόβλημα. Είχαμε διάφορες διαμάχες με το υπουργείο Παιδείας γιατί αρχικά ήθελαν να τα αναρτήσουν ψηφιακά. Αυτό καταρχάς είναι παράνομο καθώς δεν έχουμε αντίστοιχες άδειες από τους εκδότες του εξωτερικού και κατά δεύτερον σε περίπτωση που τα βιβλία αναρτιόνταν στο διαδίκτυο θα χάνονταν μια για πάντα. Θα γίνονταν έρμαια του καθενός». Οπως αναφέρει, η λύση ήταν να σταλούν τα βιβλία στους φοιτητές με εταιρείες ταχυμεταφορών. «Αυτό σημαίνει ότι οι εκδότες επωμίζονται κόστος που ξεπερνά τα 3 εκατομμύρια ευρώ. Το υπουργείο Παιδείας μας χρωστάει χρήματα από το 2018· αν προστεθούν κι αυτά, καταλαβαίνετε ότι δημιουργείται οικονομική ασφυξία στον κλάδο».
Διαδίκτυο: αντίπαλος ή σύμμαχος;
Στις Εκδόσεις Διόπτρα αναβλήθηκαν όλα τα εκδοτικά προγράμματα του Απριλίου και των αρχών Μαΐου. «Χρειάστηκε να ξαναδούμε το σύνολο των τίτλων αλλά και το είδος των βιβλίων που θα βγάλουμε μέχρι το τέλος του έτους» λέει ο εκδότης Κωνσταντίνος Παπαδόπουλος. Σχετικά με τις διαδικτυακές πωλήσεις αναφέρει: «Σίγουρα κάναμε περισσότερες πωλήσεις από αυτές που αναμέναμε, όμως ψάξαμε και βρήκαμε όλα τα e-shops βιβλίου προσπαθώντας να κινητοποιήσουμε μαζί κι όσους πελάτες μας-βιβλιοπωλεία μπορούσαν και ήθελαν να δραστηριοποιηθούν αναλόγως. Στείλαμε οδηγίες και συμβουλές για το πώς μπορούν να πουλήσουν και να προωθήσουν βιβλία μέσω των σελίδων τους στα social media ή στο e-shop τους, ακόμη και πώς να χτίσουν μια μικρή κοινότητα με τους πελάτες τους». Σχετικά με την αγορά του βιβλίου στη μετά κορονοϊό εποχή πιστεύει ότι θα υπάρξει μια μικρή άνοδος στις πωλήσεις μέσω διαδικτύου και, όπως σημειώνει, «κατά συνέπεια και τα βιβλιοπωλεία θα χρειαστεί να προσαρμοστούν. Δεν αρκεί μια απλή σελίδα στο Facebook ή ένα e-shop: χρειάζεται να επενδύσουν σε χρόνο και γνώση και φυσικά να χρηματοδοτήσουν διαφημίσεις σε αυτό το κανάλι. Είμαστε δίπλα τους για να τους βοηθήσουμε ουσιαστικά, καθώς η εμπειρία μας και τα αποτελέσματά μας θα τους φανούν χρήσιμα. Θέλουμε όλα τα βιβλιοπωλεία μαζί μας την επόμενη μέρα και ειδικά τα μικρά ανεξάρτητα».
Αυτό που τον προβληματίζει κυρίως είναι η αδράνεια της πολιτείας να σταθεί δίπλα στο βιβλίο με τη δημιουργία ενός θεσμού ο οποίος θα συμβάλει ουσιαστικά στην αύξηση της φιλαναγνωσίας. «Νομίζω ότι είναι ιδιαίτερα απλό να γίνει αυτό. Αρκεί ένας άνθρωπος που αγαπά το βιβλίο και μπορεί να επηρεάσει τα πράγματα, μάλλον ένας υπουργός Παιδείας ή/και Πολιτισμού να εκπονήσει ένα πλάνο φιλαναγνωσίας στα σχολεία. Δεν θα χρειαστεί να ανακαλύψει τον τροχό –άλλα ευρωπαϊκά κράτη προάγουν τον θεσμό με διάφορους τρόπους–, ενώ βοήθεια θα υπάρξει από παντού. Κι εκείνος που θα το κάνει αυτό θα ζήσει για πάντα στην καρδιά και την ψυχή της Ελλάδας».
Σύμφωνα με την εκδότρια Ελένη Παπαγεωργίου, το Μεταίχμιο είχε προγραμματίσει την έκδοση 40-50 βιβλίων για το τελευταίο διάστημα. «Κάποια από αυτά θα εκδοθούν όταν ανοίξουν τα βιβλιοπωλεία, αλλά τα 2/3 που θα βγάζαμε από τον Μάρτιο έως τον Ιούνιο θα μεταφερθούν το φθινόπωρο, γεγονός που σημαίνει ότι τα βιβλία που προγραμματίζαμε για φθινόπωρο θα βγουν το 2021 κ.ο.κ.». Πολλά από τα βιβλία που θα κυκλοφορούσαν από το Μεταίχμιο είναι Ελλήνων συγγραφέων, οι περισσότεροι εκ των οποίων θα προτιμούσαν να εκδοθούν το φθινόπωρο, γιατί πιστεύουν ότι αυτή την εποχή η προσοχή του κόσμου είναι στραμμένη αλλού.
Οπως λέει η εκδότρια, αυτό το διάστημα δεν φαίνεται να κυριαρχούν τα νέα βιβλία. Από τις Εκδόσεις Μεταίχμιο πρώτα στις προτιμήσεις των αναγνωστών έρχονται τα βιβλία της Αλκης Ζέη, ενώ σημειώνεται πολύ μεγάλη αύξηση στα παιδικά. Σχεδόν διπλασιασμός παρατηρείται επίσης στα ηλεκτρονικά βιβλία του οίκου, ωστόσο είναι πολύ χαμηλοί οι αριθμοί, όπως λέει η κ. Παπαγεωργίου. Σχετικά με την ηλεκτρονική πώληση δε αναφέρει: «Κανείς δεν ξέρει ακόμη αν όσοι συνήθισαν αυτό το διάστημα στην εξ αποστάσεως πώληση θα εξακολουθήσουν να την προτιμούν. Το στοίχημα για μας είναι να μην παραμείνει ο κόσμος μόνο στους μεγάλους βιβλιοπώλες. Θέλω να πιστεύω ότι όταν ανοίξουν τα βιβλιοπωλεία που γνωρίζει θα επιστρέψει εκεί».
Το e-shop δεν προωθεί τον πολιτισμό
Οπως λέει ο Κώστας Δαρδανός των Εκδόσεων Gutenberg, ένας εκδοτικός οίκος είναι σαφέστατα μια επιχείρηση, πάνω απ’ όλα όμως προορισμός του είναι ο πολιτισμός. «Φυσικά μας προβληματίζουν οι άμεσες οικονομικές συνέπειες του κλεισίματος των φυσικών χώρων, αλλά περισσότερο από αυτό μας απασχολεί το μέλλον συνολικά και πώς διαμορφώνεται υπό τις παρούσες συνθήκες». Θεωρεί ότι κατά το πρώτο διάστημα που θα ανοίξουν τα βιβλιοπωλεία η προσέλευση θα είναι αρκετά μειωμένη. «Σίγουρα θα γίνεται με μέτρα προστασίας και είναι βέβαιο ότι μέχρι να βρεθεί το εμβόλιο τα πράγματα θα είναι διαφορετικά απ’ ό,τι έχουμε συνηθίσει».
Πιστεύει ότι για κάποιο διάστημα μεγάλο μέρος της αγοράς θα κινείται παράλληλα στον ψηφιακό χώρο και τον φυσικό χώρο του βιβλίου. «Η εμπειρία του βιβλιοπωλείου, των ζυμώσεων και των συζητήσεων είναι αναντικατάστατη. Μεγάλη είναι η συμβολή μικρών βιβλιοπωλείων αλλά και χώρων που έχουν μείνει στην ιστορία όπως η Πολιτεία, οι Πλειάδες, παλιότερα η Φωλιά του Βιβλίου και η Δωδώνη, όπου συναντούσες τη διανόηση της Αθήνας. Ο πολιτισμός φτιάχνεται από παρέες. Από το Πατάρι του Λουμίδη, από τον Χατζιδάκι στο Zonar’s. Η ανθρώπινη επικοινωνία, ένα από τα πιο ουσιαστικά έργα που επιτελεί το βιβλιοπωλείο, φοβάμαι ότι θα περιοριστεί. Και εύχομαι να μην περιοριστεί τόσο ώστε να καταλήξει το βιβλιοπωλείο αποθήκη, ένα απρόσωπο Amazon. Σίγουρα εξυπηρετεί το ηλεκτρονικό εμπόριο, αλλά ο πολιτισμός δεν στηρίζεται σε αυτό που μας βολεύει. Αν περιοριστεί η ανθρώπινη επικοινωνία, φοβάμαι ότι θα έρθουν πολύ δύσκολες μέρες».