Δικτατορικό ή φασιστικό το καθεστώς που επέβαλε ο σπιθαμιαίος κυβερνήτης Ιωάννης Μεταξάς; Σε κάθε περίπτωση η ίδρυση της ΕΟΝ ήταν φασιστικής έμπνευσης.
Οταν ένας αντίπαλος λέει: “∆εν θα έρθω µε το µέρος σου” εγώ ήρεµα του λέω: “Το παιδί σου ανήκει ήδη σ’ εµάς. Εσύ είσαι περαστικός. Οι απόγονοί σου όµως στέκονται τώρα σε ένα καινούργιο στρατόπεδο. Σύντοµα δεν θα ξέρουν τίποτε άλλο εκτός από αυτήν τη νέα κοινότητα”».
Τα λόγια ανήκουν στον Αδόλφο Χίτλερ του 1933. Θα ταίριαζαν επίσης στον Ιωάννη Μεταξά του 1938. Τον Οκτώβριο του έτους εκείνου ο Μεταξάς τόλµησε να τα βάλει µε έναν από τους ισχυρότερους πόλους του καθεστώτος: τον βασιλιά Γεώργιο Β΄. Εξοβέλισε από την κυβέρνησή του όσους υπουργούς ελέγχονταν από τον θρόνο, ώστε να ελέγξει τους µηχανισµούς του κράτους και να ισχυροποιήσει το αγαπηµένο του δηµιούργηµα: την Εθνική Οργάνωση Νεολαίας. Εγραψε, καθώς συνήθιζε, αµέσως µετά στο ηµερολόγιό του: «Επήρα το φραγγέλιο στα χέρια και έδιωξα τους απίστους από τον ναό µου… χωρίς να χάνω καιρό, ταχύτατα άλλαξα νόµους, έδιωξα πρόσωπα… επήρα νέους υπουργούς, όλους Μεταξικούς… είµαι έτοιµος να πάω πάρα πέρα και ως την άκρη. Και έτσι έπεσε και η αντίδρασις κατά της Νεολαίας».
Ο Μεταξάς γνώριζε πως δεν είχε λαϊκό έρεισµα. Οι περισσότεροι Ελληνες προσέβλεπαν ακόµη στις δύο µεγάλες παρατάξεις που κληροδότησε ο Εθνικός ∆ιχασµός: τους βενιζελικούς και τους αντιβενιζελικούς. Γνώριζε επίσης πως δεν µπορούσε να βασίζεται στην ηγεσία του στρατού· αυτή παρέµενε πιστή στον βασιλιά. Στράφηκε γι’ αυτό στη νεολαία, επενδύοντας στο µέλλον. Ιδρυσε την ΕΟΝ, το όχηµα που θα τον πήγαινε «ως την άκρη». Πράγµατι, από το φθινόπωρο του 1938 η ισχνή µέχρι τότε οργάνωση άρχισε να αναπτύσσεται ραγδαία. Στο αποκορύφωµά της, το καλοκαίρι του 1940, αριθµούσε 1.200.000 µέλη. Περιέλαβε δηλαδή στους κόλπους της όλους σχεδόν τους µαθητές από 7 ως 18 ετών και όλους τους φοιτητές από 18 ως 25 ετών.
Η ένταξη στη νεολαιίστικη οργάνωση του κράτους παρότι τυπικά ήταν προαιρετική, στην πράξη ήταν υποχρεωτική, καθώς συνδέθηκε ποικιλότροπα µε το σχολείο: η Τετάρτη από τυπική ηµέρα µαθηµάτων έγινε ηµέρα αφιερωµένη στις δράσεις της ΕΟΝ, τα σχολικά βιβλία προέτρεπαν, οι δάσκαλοι επικουρούσαν… Ενα απόσπασµα από το αναγνωστικό της Β΄ δηµοτικού αρκεί: «Ο ∆ιευθυντής µοίρασε σήµερα τα σήµατα της Νεολαίας στα παιδιά της δευτέρας τάξης και είπε: Πρέπει να γίνετε καλοί και πειθαρχικοί! Πρέπει να κάνετε πάντα και παντού το χρέος σας. Από σήµερα είστε µικροί στρατιώτες!». Συµβατά µε το ολοκληρωτικό ιδεώδες, ο Μεταξάς εξάλειψε διά νόµου τις όποιες εναλλακτικές επιλογές: τις χριστιανικές οργανώσεις (ΧΑΝ και ΧΕΝ) και τους προσκόπους, επικεφαλής των οποίων ήταν ο διάδοχος του θρόνου. Τη στιγµή εκείνη κατέστη απολύτως ορατή η µετατόπιση της ισχύος από τον βασιλιά στον «fascist Frankenstein», όπως διορατικά χαρακτήρισε τον Μεταξά ο Αµερικανός πρέσβης Λίνκολν ΜακΒί.
Οι δηµοκρατικοί γονείς βρέθηκαν σε δυσχερή θέση. Αν αγνοούσαν την ΕΟΝ, στοχοποιούνταν ως εχθροί του καθεστώτος. Εβρισκαν άλλωστε απέναντί τους τα ίδια τους τα παιδιά. ∆ιότι ο Μεταξάς, µιµούµενος τον Μουσολίνι και τον Χίτλερ, φρόντισε να καταστήσει την ΕΟΝ εξόχως ελκυστική για νέους και νέες. Οι φυσιολατρικές εκδροµές, τα τραγούδια και οι αθλοπαιδιές ήταν έτσι κι αλλιώς ευχάριστες ενασχολήσεις – πόσο µάλλον για τα κορίτσια που µε την άδεια του κράτους ξέφευγαν για λίγο από τον έλεγχο της οικογένειας. Τα δωρεάν κινηµατογραφικά εισιτήρια ενθουσίαζαν, οι στολές και οι παρελάσεις πατούσαν στο εθνικό αίσθηµα εντείνοντάς το, οι στρατιωτικές ασκήσεις στάλαζαν βιωµατικά την πειθαρχία, ενώ οι νυχτερινές λαµπαδηδροµίες δηµιουργούσαν µια αίσθηση µυστηρίου και µέθεξης σε κάποιο απροσδιόριστο υψηλό ιδανικό. «Ο φασισµός δεν διδάσκεται, βιώνεται» έλεγε ο απολογητής του ιταλικού φασισµού Τζιοβάνι Τζεντίλε.
Οι περισσότεροι Ελληνες ιστορικοί χαρακτηρίζουν το καθεστώς του Μεταξά αυταρχικό και αντικοινοβουλευτικό αλλά όχι φασιστικό. Επικαλούνται το γεγονός ότι σε αντίθεση µε τον ιταλικό φασισµό και τον γερµανικό εθνικοσοσιαλισµό δεν είχε πίσω του ένα µαζικό λαϊκό κίνηµα και το γεγονός ότι ο Μεταξάς δεν αναδείχθηκε αδιαµφισβήτητος ηγέτης όπως ο Μουσολίνι και ο Χίτλερ. Αν όµως στρέψουµε τον φακό στη νεολαία, την ΕΟΝ, ίσως διακρίνουµε το οιονεί φασιστικό κίνηµα, τη δυναµική που έσπρωχνε τον Μεταξά στην κορυφή και την ελληνική κοινωνία στον ολοκληρωτισµό.
Ο Νίκος Μιχαλολιάκος, ο αρχηγός της ναζιστικής Χρυσής Αυγής, αναγνώριζε τον Μεταξά ως πολιτικό του πρόγονο – περισσότερο µάλιστα απ’ όσο τους συνταγµατάρχες της χούντας. Οχι γιατί και εκείνος χαιρετούσε φασιστικά, αλλά διότι είχε δροµολογήσει ένα µακρόπνοο πείραµα εκφασισµού της ελληνικής κοινωνίας. Η λογοτεχνία του φανταστικού θα µπορούσε ίσως να αναπαραστήσει µια Ελλάδα όπου ο φασισµός θα είχε καλύψει τα πάντα µε τις µαύρες φτερούγες του. Η ιστορία µπορεί να αφηγηθεί µόνο ό,τι τελικά συνέβη σαν εισέβαλαν ορµητικά ο πόλεµος και ο θάνατος που άλλαξαν ανεπίστρεπτα τον ρου της.
