«Συμπολίται! Το κοινόν πάντως όφελος είναι, να ανακτήσωμεν την πατρίδα μας και δια να την ανακτήσωμεν πρέπει να πολεμήσωμεν όλοι, και άνδρες και γυναίκες, και νέοι, και γέροντες, όλοι πρέπει να δράξωμεν τα όπλα, δια να συντελέσωμεν εις τον κοινόν αγώνα. Και αυταί αι γυναίκες μας πρέπει να δράμουν μεθ΄ημών εις τον πόλεμον, να συμπολεμήσουν υπό τον προμαχώνα των στηθών μας. Και τότε βέβαια θα νικήσωμεν».
Παρά την έκκληση του προέδρου της Α’ Εθνοσυνέλευσης της Επιδαύρου για πανστρατιά ελάχιστες γυναίκες συμμετείχαν με το όπλο στο χέρι στην επανάσταση και τον αγώνα της Ανεξαρτησίας. Οι περισσότερες, πλην ελαχίστων εξαιρέσεων, καταπιεσμένες από τα έθιμα που ήθελαν την γυναίκα κλεισμένη στο σπίτι να ασχολείται με το νοικοκυριό και τα παιδιά δεν ξεπέρασαν τα στεγανά του φύλου τους ούτε συμμετείχαν στα μεγάλα και σημαντικά που άλλαξαν τον ρου της Ιστορίας. Οι γυναίκες μαζί με τα παιδιά και τους ηλικιωμένους είναι διαχρονικά ως τους δικούς μας καιρούς οι αδύναμοι κρίκοι του πολέμου, θύματα των συγκρούσεων, των στερήσεων, της αιχμαλωσίας και της προσφυγιάς. Οι γυναίκες ήταν αόρατες ως ιστορικά υποκείμενα. Τα ιστορικά βιβλία ελάχιστα ασχολήθηκαν μαζί τους και μόνο στο περιθώριο των μεγάλων αφηγήσεων. Οι ίδιες δεν διέσωσαν σκέψεις και συναισθήματα. Ότι μαθαίνουμε για αυτές είναι κυρίως μέσα από τα γραπτά των ανδρών.
Στη δίνη του κοσμοϊστορικού γεγονότος της επανάστασης του 1821 οι γυναίκες βίωσαν τη ζοφερή πραγματικότητα του πολέμου και την ανάταση της Επανάστασης. Ένιωσαν στο πετσί τους το θάνατο, το φόβο και την πείνα. Σε ένα από τα πιο εμβληματικά επεισόδια του αγώνα, την πολιορκία του Μεσολογγίου (1824-1825), οι γυναίκες βγήκαν από την κοινωνική τους απομόνωση και συμμετείχαν ενεργά στην άμυνα της πόλης. Κύρια ασχολία τους ήταν η κατασκευή και η επιδιόρθωση του τείχους. Φτωχές γυναίκες συγκέντρωναν τα εχθρικά βόλια και ασχολούνταν με την επικίνδυνη εργασία της κατασκευής πολεμοφοδίων. Συμμετείχαν στην περίθαλψη των ασθενών και των τραυματιών. Παρασκεύαζαν αυτοσχέδια φάρμακα, κατασκεύαζαν επιδέσμους και πρόσφεραν ρουχισμό στους έχοντες ανάγκη. Λίγες συμμετείχαν στις μάχες και στις ένοπλες εξόδους της φρουράς. Και αυτές βίωναν, όπως όλοι οι πολιορκημένοι, ένοπλοι και άμαχοι, την καθημερινότητα του πολέμου. Αδιάκοποι κανονιοβολισμοί, πείνα, στερήσεις, τραυματισμοί και θάνατοι συνέθεταν μια οδυνηρή πραγματικότητα. Κάθε μέρα γυναίκες και παιδιά φονεύονταν από τις βόμβες και τις σφαίρες του εχθρού.
Όταν οι πολιορκημένοι ύστερα από μήνες επιχείρησαν να εξέλθουν από την πόλη, πολλές γυναίκες «ενδύθησαν ανδρίκεια και αρματώθησαν». Κάποιες επέλεξαν την αυτοκτονία ή σκοτώθηκαν από τους άνδρες τους για να αποφύγουν την αιχμαλωσία.
Οι πιο προβεβλημένες γυναίκες της Επανάστασης και του Αγώνα, η Λασκαρίνα Μπουμπουλίνα και η Μαντώ Μαυρογένους, τοπικές ελίτ της εποχής τους ήταν πνευματικά τέκνα των συνθηκών που διαμορφώθηκαν στις αρχές του 19 ου αιώνα και προέβαλαν μέσα από αστικά περιβάλλοντα του νησιώτικου χώρου. Οι εξαιρετικές και ασυνήθιστες πράξεις τους τις έβγαλαν από την αφάνεια και τις έφεραν στο επίκεντρο συνταρακτικών εξελίξεων σε μια περίοδο γενικότερων ανακατατάξεων. Και οι δύο ακολούθησαν μοναχικές και ιδιαίτερες διαδρομές που αποτυπώνουν την ιδιαίτερη συνεισφορά του νησιωτικού κόσμου, της ναυτιλίας και του εμπορίου στη χρηματοδότηση του Αγώνα. Χάρη στην οικονομική τους επιφάνεια και συνεισφορά εισήλθαν σε ένα κόσμο ανδροκρατούμενο και παραδοσιακό χωρίς όμως να μπορέσουν να ξεπεράσουν ολοκληρωτικά τα στεγανά του φύλου τους και να αποτελέσουν ισότιμους συνομιλητές. Η Μπουμπουλίνα δολοφονήθηκε για λόγους τιμής το 1825 χωρίς να τιμωρηθούν οι δράστες και η Μαυρογένους πέθανε πάμφτωχη και παραμελημένη χωρίς να λάβει ανταμοιβή από την πολιτεία για την προσφορά της στον Αγώνα.
Η πραγματικότητα για την πλειονότητα των γυναικών ήταν ζοφερή. Πολλές έπεσαν θύματα αιχμαλωσίας και πουλήθηκαν ως δούλες στα σκλαβοπάζαρα της Ανατολής. Δεν ήταν κάτι παράξενο και οπωσδήποτε δεν ήταν κάτι πρωτοφανές. Οι γυναίκες σκλάβες προορίζονταν για το χαρέμι, οικιακές δουλειές και αγροτικές εργασίες στην ύπαιθρο. Οι συνέπειες της αιχμαλωσίας ήταν γνωστές στους ανθρώπους της εποχής. Για αυτό και φρόντιζαν να απομακρύνουν τον άμαχο πληθυσμό από τις ζώνες του πολέμου. Πολλά είναι τα περιστατικά που αναφέρονται στις πηγές για την πανικόβλητη η φυγή των γυναικών και των παιδιών που αναζητούσαν καταφύγιο στα βουνά, σε σπηλιές και σε απόκρημνα μέρη όταν πλησίαζαν τα οθωμανικά στρατεύματα. Δεν ήταν ακόμα ασυνήθιστο για νεαρά κορίτσια και γυναίκες με μικρά παιδιά να επιλέγουν την αυτοκτονία από το να πέσουν στα χέρια των εχθρών. Παρά τις προσπάθειες προστασίας και διαφυγής από τις διακεκαυμένες ζώνες οι αιχμαλωσίες γυναικών ήταν μαζικές, όπως συνέβη στη Νάουσα, τη Χίο, την Κάσο και τα Ψαρά. Οι γυναίκες ήταν ένα περιζήτητο και πολύ ανταποδοτικό εμπόρευμα. Από τη στιγμή της αιχμαλωσίας τους οι γυναίκες αποτελούσαν ιδιοκτησία εκείνου που τις αιχμαλώτιζε. Την πρώτη διαλογή κρατούσαν οι σερασκέρηδες και οι αξιωματικοί. Κάποιες προσφέρονταν ως δώρα στους Ευρωπαίους αξιωματικούς. Ο βιασμός ήταν η πρώτη φάση των δοκιμασιών.
Χιλιάδες ήταν ακόμα οι γυναίκες που εκδιώχθηκαν από τις εστίες τους ή προσπάθησαν να αποφύγουν τις συνέπειες του πολέμου στις επαναστατημένες περιοχές δημιουργώντας ένα πολύχρωμο μωσαϊκό στο οποίο κυριαρχούσε η απόγνωση και η εξαθλίωση. Όσες επιβίωσαν, έζησαν σε συνθήκες απόλυτης φτώχειας. Μανάδες με μωρά στην αγκαλιά, παιδιά και γέροντες τριγυρνούσαν σκελετωμένοι, με όψη θανάτου, ντυμένοι με κουρέλια, γεμάτοι ψείρα και λέρα. «Γυναίκες καλομαθημένες, τώρα ρακένδυτες να τουρτουρίζουν κουλουριασμένες στο κρύο χώμα, με αγριεμένα και θλιμμένα βλέμματα και κάτωχρες από την πείνα και την αρρώστια», έγραφε από την Αίγινα ο Αμερικανός Henry Post, μέλος του φιλελληνικού κομμιτάτου της Νέας Υόρκης. Παρά τα μέτρα προστασίας των προσφύγων εκ μέρους της επαναστατικής διοίκησης λίγα έγιναν για την ανακούφισή τους.
Στο ανεξάρτητο ελληνικό κράτος λίγα άλλαξαν στη ζωή των γυναικών. Όταν θεσπίστηκε το δικαίωμα της καθολικής ψηφοφορίας το 1864, ο αποκλεισμός των γυναικών θεωρήθηκε αυτονόητος. Οι γυναίκες χαρακτηρίστηκαν ως ως μη-ενεργοί πολίτες όπως και τα παιδιά, οι αλλοδαποί, οι πνευματικά ανήμποροι και οι κακοποιοί. Οι λίγες που τόλμησαν να υπερβούν τον ιδιωτικό τους ρόλο, έγιναν αποδεκτές ως εξαιρέσεις. Έπρεπε να περάσουν 131 χρόνια, ως το 1952, για να λάβουν οι γυναίκες καθολικό δικαίωμα ψήφου και 160 χρόνια για πλήρη νομική ισότητα.
*Η Βασιλική Λάζου είναι ιστορικός διδάσκουσα στο Τμήμα Πολιτικών Επιστημών ΑΠΘ
Διαβάστε ακόμα: 25η Μαρτίου: Κυκλοφοριακές ρυθμίσεις στο κέντρο της Αθήνας για τη μαθητική παρέλαση – Ποιοι δρόμοι θα κλείσουν
Διαβάστε επίσης:
Συντάξεις Απριλίου 2025: Εβδομάδα πληρωμών – Πότε μπαίνουν τα χρήματα
Αρίστος Δοξιάδης: Οι αμαρτωλές μπίζνες του υπουργού – φωτοβολίδα
Παναγής Καππάτος: Κεφαλή της προανακριτικής ο εκπρόσωπος των funds
Λακωνία: Η 15χρονη έμεινε κάτω από το νερό για 40 λεπτά – Ήταν δεμένη με τη ζώνη και εγκλωβίστηκε
Καιρός: Αφρικανική σκόνη, ζέστη και συννεφιά – Παρελάσεις με λασποβροχές την 25η Μαρτίου
