Με αφορμή τα διακόσια χρόνια που συμπληρώνονται από την έναρξη της Ελληνικής Επανάστασης το Documento δημοσιεύει μια σειρά από άρθρα αφιερωμένα στις εκδόσεις που αφορούν τον αγώνα για την Ανεξαρτησία. Το πρώτο είναι εστιασμένο στους ανθρώπους που έζησαν την Ελληνική Επανάσταση εκ των έσω και την κατέγραψαν.
Ο Σπυρίδων Τρικούπης στην «Ιστορία της Ελληνικής Επαναστάσεως» (Εκδόσεις του Ιδρύματος της Βουλής των Ελλήνων) που πρωτοκυκλοφόρησε το 1857 κατέγραψε την ιστορία της ως αυτόπτης και αυτήκοος μάρτυρας μέσα από τη συμμετοχή του στην Επανάσταση, καταφέρνοντας ωστόσο να διατηρήσει τις απαραίτητες αποστάσεις που οφείλει να κρατά ο ιστορικός. Η καταγραφή του «εθνικού ρήτορα του Αγώνα» παραμένει από τα σπουδαιότερα ντοκουμέντα της εποχής.
Η ιστορία του Αγώνα όπως καταγράφηκε από τον φιλέλληνα Τόμας Γκόρντον στην «Ιστορία της Ελληνικής Επαναστάσεως» (Εκδόσεις ΜΙΕΤ) σε μετάφραση του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη συγκατελέγεται στα πρώιμα έργα που γράφτηκαν για το θέμα και είναι σαφής η επίδρασή του στο έργο του Τρικούπη και του Φίνλεϊ. Ο Γκόρντον υποστήριξε την Επανάσταση όχι μόνο σε ηθικό αλλά και σε υλικό επίπεδο, ενώ ταξίδεψε στην Ελλάδα για να συμμετάσχει σε αυτήν δύο φορές, αρχικά στο ξέσπασμά της στο πλευρό του Δημήτριου Υψηλάντη στην πολιορκία της Τριπολιτσάς, καθώς και την περίοδο 1826-27.
Η «Ιστορία της Ελληνικής Επαναστάσεως» (Εκδόσεις του Ιδρύματος της Βουλής των Ελλήνων) του Τζορτζ Φίνλεϊ, επίσης σε μετάφραση του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη, η οποία έμενε ανέκδοτη για σχεδόν έναν αιώνα είναι η καταγραφή όσων συνέβησαν από το ξέσπασμα της Επανάστασης, μέχρι την ίδρυση του ανεξάρτητου ελληνικού κράτους μέσα από τα μάτια του Σκωτσέζου ιστορικού και φιλέλληνα, ο οποίος παρότι είχε αρνητική στάση απέναντι στους οπλαρχηγούς και τους προύχοντες αγωνίστηκε στο πλευρό των Ελλήνων.
Στο βιβλίο «Αρχείο Εμμανουήλ Ξάνθου» (Εκδόσεις Ιστορική και Εθνολογική Εταιρεία της Ελλάδος, Επιμ. Τ. Δάλλα, Μ. Παπαναστασίου, Αν. Καραπάνου, Β. Παπαδοπούλου) παρατίθεται η επιστολογραφία από το 1813 έως το 1850 του Εμμανουήλ Ξάνθου ιδρυτικού μέλους της Φιλικής Εταιρείας, μέσα από την οποία παρουσιάζονται στοιχεία σχετικά με τον τρόπο που οργανώθηκε η Ελληνική Επανάσταση.
Ο Παλαιών Πατρών Γερμανός (κατά κόσμον Γεώργιος Γκόζιας) αποτυπώνει στα «Απομνημονεύματά» του (Εκδόσεις Πελεκάνος) το κοινωνικό και πολιτικό πλαίσιο της εποχής του, τη μύησή του στη Φιλική Εταιρεία από τον Αντώνιο Πελοπίδα (ο ίδιος μύησε στη συνέχεια κληρικούς, μητροπολίτες και οπλαρχηγούς), τη δράση του στην προετοιμασία της Επανάστασης, καθώς και την εξέλιξή της. Ο ιεράρχης της Ορθόδοξης Εκκλησίας έγραψε τα απομνημονεύματά του τα τελευταία χρόνια της ζωής του – πέθανε το 1826. Το έργο δημοσιεύτηκε για πρώτη φορά το 1837.
Τα «Απομνημονεύματα Θεόδωρου Κολοκοτρώνη» (Εκδόσεις Μέρμηγκας) περιλαμβάνουν τα γεγονότα της ζωής του οπλαρχηγού στον Γ. Τερτσέτη, όπως του τα υπαγόρευσε το καλοκαίρι του 1836. Ο αναγνώστης βλέπει μέσα από τα μάτια του Κολοκοτρώνη την ιστορία της οικογένειάς του και του προεπαναστατικού Μοριά, το μεγάλο κυνήγι της κλεφτουριάς το 1806, τον ρωσοτουρκικό πόλεμο, τη Φιλική Εταιρεία, καθώς και την εξέλιξη της Επανάστασης. Η αφήγησή του περιλαμβάνει περιγραφές για τη συμμετοχή του σε στρατιωτικές επιχειρήσεις καίριας σημασίας όπως η μάχη του Βαλτετσίου, η άλωση της Τριπολιτσάς και η μάχη των Δερβενακίων. Το βιβλίο εκδόθηκε αρχικά με τον τίτλο «Διήγησις συμβάντων της ελληνικής φυλής – Από τα 1770 έως τα 1836», ωστόσο το γνωρίζουμε πλέον ως «Τα απομνημονεύματα του Θεόδωρου Κολοκοτρώνη».
Τα «Απομνημονεύματα στρατηγού Μακρυγιάννη» (Εκδόσεις Εστία) ξεκίνησε να γράφει ο οπλαρχηγός στο Άργος τον Φεβρουάριο του 1829, την περίοδο που υπηρετούσε την Κυβέρνηση Καποδίστρια και συνέχισε τη συγγραφή τους στο Ναύπλιο και έπειτα στην Αθήνα. Το έργο δημοσιεύτηκε για πρώτη φορά το 1907 από τον ιστοριοδίφη και συγγραφέα Γιάννη Βλαχογιάννη, ωστόσο αναδείχθηκε μέσα από τη γενιά του ’30 και ιδιαίτερα τον Γιώργο Σεφέρη. Ο Μακρυγιάννης καταγράφει στοιχεία από τα δύσκολα παιδικά του χρόνια, τη μύησή του στη Φιλική Εταιρεία το 1820, τη σύλληψή του από τους Τούρκους λίγο μετά την έναρξη της Επανάστασης, τη συμμετοχή του στις μεγάλες μάχες, τη συμμετοχή του στην κυβέρνηση Καποδίστρια, τη ρήξη τους, τη συμμετοχή του στην Επανάσταση της 3ης Σεπτεμβρίου 1843 έως τις πολιτικές εξελίξεις του 1851.
Ο αξιωματικός του γαλλικού ναυτικού Ολιβιέ Βουτιέ ταξίδεψε για πρώτη φορά στην Ελλάδα το 1820 ως σημαιοφόρος ενός γαλλικού πολεμικού πλοίου και ήταν μέλος της ομάδας που σε ανασκαφή στη Μήλο εντόπισε το άγαλμα της Αφροδίτης. Με το ξέσπασμα της Ελληνικής Επανάστασης παραιτήθηκε από το γαλλικό ναυτικό και ταξίδεψε και πάλι στην Ελλάδα με στόχο να πάρει μέρος στον Αγώνα, στο πλευρό των Ελλήνων, την ίδια εποχή με τον Τόμας Γκόρντον. Στα «Απομνημονεύματά» του (Εκδόσεις Ιστορική και Εθνολογική Εταιρεία, μτφρ. Ειρήνη Τζουρά) καταγράφει τα γεγονότα του Αγώνα όπως τα έζησε μέχρι το 1824.
Ο Νικόλαος Κασομούλης ξεκίνησε να γράφει τα «Απομνημονεύματα της Επαναστάσεως των Ελλήνων – 1821-1833» (Εκδόσεις Χ. Κοσμαδάκη) το 1832. Το έργο του στο οποίο προτάσσεται ο ρόλος των αρματολών ολοκληρώθηκε εννέα χρόνια μετά και εκδόθηκε για πρώτη φορά το 1940 σε επιμέλεια Γιάννη Βλαχογιάννη, με τίτλο «Αρχεία της νεωτέρας ελληνικής ιστορίας, Νικολάου Κ. Κασομούλη αγωνιστού του 1821, Μακεδόνος. Ενθυμήματα στρατιωτικά της Επαναστάσεως των Ελλήνων 1821 -1833».
Στο «Στρατηγού Ευστράτιου Πίσσα – Απομνημονεύματα 1821» (Εκδόσεις Historical Quest, μετατροπή στη δημοτική από τον Γιώργο Πυργάρη) παρουσιάζονται οι εμπειρίες του στρατηγού Πίσσα μέσα από τη συμμετοχή του στον Αγώνα από τις Κυδωνίες της Μικράς Ασίας, στην Πελοπόννησο, την Κρήτη και από εκεί στην Αθήνα.
Τα «Απομνημονεύματα» (Εκδόσεις Πελεκάνος) του Κανέλλου Δεληγιάννη τα οποία θεωρούνται αμφιλεγόμενα από την επίσημη ιστοριογραφία αποτελούν τη φωνή των κοτζαμπάσηδων και των προεστών ενάντια στους αγωνιστές της Επανάστασης. Σε αυτά ο Δεληγιάννης υπερασπίζεται με σθένος την οικογένειά του και αντιτίθεται στα νέα κοινωνικά στρώματα που αναδύθηκαν μέσα από τον Αγώνα.
Στο δίτομο έργο «Απομνημονεύματα περί της Ελληνικής Επαναστάσεως» (Εκδόσεις Λαβύρινθος) ο Φωτάκος (Φώτιος Χρυσανθόπουλος), υπασπιστής του Θεόδωρου Κολοκοτρώνη, περιγράφει την εποχή του καθώς και όσα έζησε από τη συμμετοχή του στις μεγάλες μάχες της Επανάστασης.
Τη δική του οπτική στα πολεμικά γεγονότα της Επανάστασης καταγράφει ο Χριστόφορος Περραιβός, σύντροφος του Ρήγα Φερραίου, στα «Απομνημονεύματα πολεμικά» (Εκδόσεις του Ιδρύματος της Βουλής των Ελλήνων) μέσα από τη συμμετοχή του σε μάχες στο Σούλι και την ανατολική Ελλάδα από το 1820 έως το 1829. «Αφ’ όλας τας οποίας εκερδίσαμεν νίκας έως της σήμερον κατά των εχθρών, η ενδοξοτέρα, η αθάνατος και η σωτήριος δια το έθνος μας είναι το να καταπαύσωμεν αυτήν την κατηραμένην και ολέθριον διχόνοιαν» γράφει μεταξύ άλλων ο Περραιβός.
