Στο ντοκιμαντέρ «13th» της αφροαμερικανίδας Έιβα Ντουβερνέ που προβάλλεται στο Netflix παρουσιάζεται η ιστορική διαδρομή της ρατσιστικής Αμερικής από το τέλος του εμφυλίου και την 13η τροποποίηση του Συντάγματος μέχρι τη σημερινή κρίσιμη εποχή.
Η αρχή γίνεται με ένα αριθμητικό παράδοξο που σοκάρει. Σήμερα στις ΗΠΑ που κατοικεί το 5% του παγκόσμιου πληθυσμού, το ποσοστό των φυλακισμένων αντιστοιχεί στο 25% των ανθρώπων που βρίσκονται στις φυλακές όλου του πλανήτη. Πώς γίνεται αυτό; Στο εξαιρετικό ντοκιμαντέρ (μια σπουδαία παραγωγή, με σημαντική έρευνα και σπάνιο αρχειακό υλικό) ειδικοί αναλυτές, συγγραφείς, ιστορικοί, πολιτικοί και ακτιβιστές όπως η θρυλική Άντζελα Ντέιβις, δίνουν την εξήγηση. Για να την κατανοήσουμε καλύτερα θα πρέπει να στραφούμε στο τέλος του Αμερικανικού Εμφυλίου. Μπορεί με τη νίκη των Βορείων, η δουλεία να καταργήθηκε επίσημα τον Δεκέμβριο του 1865 αλλά η 13η Τροπολογία του Αμερικανικού Συντάγματος έκρυβε μια κρίσιμη λεπτομέρεια πάνω στην οποία θα πατούσαν σύντομα η λευκή πολιτική ελίτ και οι επιχειρηματίες της για να χτιστεί από την αρχή η διαλυμένη οικονομία του Νότου. Σύμφωνα με αυτή η δουλεία καταργείται στις ΗΠΑ «εκτός κι αν ασκείται ως ποινή του εγκλήματος εκ του οποίου ο συμβαλλόμενος θα πρέπει να έχει καταδικαστεί δεόντως». Ουσιαστικό το κρίσιμο ερώτημα αφορούσε στην τύχη των περίπου τεσσάρων εκατομμυρίων δούλων που απέκτησαν εν μια νυκτί την ελευθερία τους. Τι κάνουμε λοιπόν με αυτούς, θα μπορούσε να ρωτήσει ο νομοθέτης; Όλοι είναι ίσοι και ελεύθεροι λέει λοιπόν ο νέος νόμος εκτός των κακοποιών. Με συνοπτικές διαδικασίες και ασήμαντες αφορμές (αλητεία ή επαιτεία) άρχιζαν να γεμίζουν οι φυλακές με «εγκληματίες» μαύρους ενώ δαιμονοποιήθηκε στην κοινή γνώμη το πρότυπο του μαύρου αρσενικού ως εν δυνάμει βιαστής, κλέφτης και δολοφόνος.
Όταν το φιλμ «Η γέννηση του έθνους» του Ντέιβιντ Γκρίφιθ κυκλοφόρησε στις αμερικανικές αίθουσες το 1915 έγινε τεράστια εμπορική και καλλιτεχνική επιτυχία, με τον τότε αμερικανό πρόεδρο Γούντροου Ουίλσον να βλέπει την ταινία σε ιδιωτική προβολή και να δηλώνει ότι «πρόκειται για την Ιστορία γραμμένη με αστραπές». Ο Γκρίφιθ βασίστηκε στο μυθιστόρημα του Τόμας Νίξον «The Clansman» ενισχύοντας ουσιαστικά την προϋπάρχουσα αρνητική εικόνα του αμερικανού μαύρου με λεπτομέρειες εξευτελιστικές (ένας μαύρος προσπαθεί να βιάσει μια λευκή η οποία επιλέγει να πηδήξει στο κενό βρίσκοντας τραγικό θάνατο, η συμπεριφορά του μαύρου ακροατηρίου στο δικαστήριο είναι ανάρμοστη με μέθυσους και ταραχοποιούς κλπ) ενώ ο σκηνοθέτης θεωρήθηκε υπεύθυνος για την αναγέννηση και την αύξηση της δημοτικότητας της Κου Κλουξ Κλαν. Μάλιστα η ζωή μιμήθηκε την τέχνη με τραγικό τρόπο καθώς το σύμβολο του καιγόμενου σταυρού που δεν υπήρχε μέχρι τότε στις πρακτικές της ΚΚΚ ήταν μια έμπνευση του σκηνοθέτη για καλλιτεχνικούς λόγους – την θεώρησε φοβερή εικόνα- που έκτοτε αφομοιώθηκε από τα μέλη της ακροδεξιάς οργάνωσης στις απάνθρωπες τακτικές της.
Τα επόμενα χρόνια οι επιθέσεις και τα λιντσαρίσματα των μαύρων απέκτησαν μαζικό χαρακτήρα και πολλές φορές ο όχλος αναλάμβανε να αντικαταστήσει τα μπουμπούκια της ΚΚΚ με συνέπεια χιλιάδες αφροαμερικανοί του Νότου να μεταναστεύσουν σε άλλες πολιτείες και πόλεις των ΗΠΑ (Λος Άντζελες, Σικάγο, Ντιτρόιτ, Νέα Υόρκη, Βοστόνη). Η συγκεκριμένη δημογραφική αλλαγή αρχικά θεωρήθηκε ως φυγή προς αναζήτηση μιας καλύτερης οικονομικής τύχης αλλά στην πραγματικότητα οι «μετανάστες» αυτοί ήταν πρόσφυγες τρομοκρατίας.
Θα πρέπει να φτάσει η κατάσταση στα άκρα (ακόμη και έφηβοι έβρισκαν το θάνατο από την υποψία του όχλου ότι μπορεί να έχουν κάνει κάτι παράνομο) για να έρθει η στιγμή να καταργηθεί οριστικά το 1964 η νομοθεσία Τζίμ Κρόου που δεν ανήκει σε κάποιο υπαρκτό πρόσωπο αλλά στη χλευαστική για τους μαύρους φράση «Jump Jim Crow” και αφορά σε μία σειρά νόμων στις νότιες πολιτείες των ΗΠΑ, που εξασφάλιζαν τον διαχωρισμό της λευκής και μαύρης φυλής, με τη δεύτερη σε ρόλο πολιτών δεύτερης κατηγορίας.
Πλέον ο κόσμος δείχνει πιο έτοιμος από ποτέ για αλλαγή και οι ακτιβιστές των πολιτικών δικαιωμάτων αντιδρούν στην κατασκευασμένη εικόνα των ΜΜΕ που τους παρουσιάζουν ως εγκληματίες. Μάλιστα βρίσκουν τον τρόπο να ορίσουν το κίνημα μέσω της αλλαγής κάποιων παγιωμένων στερεότυπων. Κάπως έτσι η σύλληψη για τους υπέρμαχους των πολιτικών δικαιωμάτων έπαψε να είναι πηγή φόβου ή ταμπού και θεωρήθηκε κάτι ενάρετο. Η αλλαγή στο τι εστί εγκληματικότητα έδειξε για πρώτη φορά ότι μπορεί να διορθωθεί το ιστορικό λάθος απέναντι στην μαύρη κοινότητα. Κάτι που δεν συνέβη ποτέ όμως.
Ο ερχομός του Νίξον, η αύξηση της εγκληματικότητας (που τεχνηέντως κάποιοι ταύτισαν με την πολιτική δράση των αφροαμερικανών), ο Ρέιγκαν που έβαλε με το ζόρι στην ατζέντα των 80ς τον πόλεμο κατά των ναρκωτικών για να ποινικοποιηθούν υπέρμετρα αυστηρά (σε σχέση με την κοκαίνη των λευκών πλουσίων) οι χρήστες του κρακ ώστε να στοχοποιηθούν εκ νέου οι φτωχοί μαύροι έφεραν και πάλι συνωστισμό στις αμερικανικές φυλακές, με τις εταιρείες που κερδοσκοπούν από το ειδικό αυτό κοινό (από τις τηλεφωνικές εταιρείες ως τις εταιρείες τροφίμων) να μην είναι και λίγες.
Το φιλμ διατηρεί τον χαρακτήρα του επίκαιρου περισσότερο από κάθε άλλο φιλμ που προβάλλεται στη μικρή ή μεγάλη οθόνη αυτή την εποχή. Η δολοφονία του Τζορτζ Φλόιντ και τα όσα επακολούθησαν το επιβεβαιώνουν.
ΥΓ. Και λίγα λόγια για τη δημιουργό του φιλμ. Η γεννημένη τον Αύγουστο του 1972 στο Λονγκ Μπιτς της Καλιφόρνια Έιβα Ντουβερνέ είναι μια πολυσχιδής δημιουργός με ισχυρή ακτιβιστική δράση. Σκηνοθετεί, γράφει το σενάριο και κάνει την παραγωγή στις περισσότερες δουλειές της, είτε πρόκειται για ταινίες μυθοπλασίες είτε για ντοκιμαντέρ. Ένα ντοκιμαντέρ για τους φαν του χιπ χοπ με τίτλο «This is the life» ήταν η αφορμή για να πάρει το βάπτισμα του πυρός στη σκηνοθεσία το 2008 ενώ το ντεμπούτο της στα μεγάλου μήκους φιλμ έγινε το 2010 με το δράμα «I will follow». Το επόμενο της φιλμ «The middle of nowhere» δύο χρόνια αργότερα έκανε αίσθηση σε αρκετά φεστιβάλ ενώ κέρδισε το βραβείο σκηνοθεσίας στο Σάντανς για να έρθει η καταξίωση το 2014 με το υποψήφιο για όσκαρ «Selma» που αφορούσε τo παρασκήνιο γύρω από την ιστορική πορεία του Μάρτιν Λούθερ Κινγκ από το Σέλμα στο Μοντγκόμερι της Αλαμπάμα το 1965. Όμως η πλήρης καταξίωση θα έρθει με το «13th» που έφτασε ως την οσκαρική πεντάδα των κορυφαίων ντοκιμαντέρ του 2016. Αυτή την εποχή η Έιβα Ντουβερνέ ετοιμάζει τη νέα της δουλειά «The New Gods» που είναι βασισμένη στην ομότιτλη comic book series της DC.
