Καθηγητής ελληνικής φιλολογίας, διανοούμενος, φίλαθλος, μα πάνω απ’ όλα ένας Σεφαραδίτης στη Θεσσαλονίκη, ένας Σαλονικάι
Ο Λέων Α. Ναρ γεννήθηκε στη Θεσσαλονίκη το 1974. Οι πρόγονοί του, ξεριζωμένοι Εβραίοι από την Ισπανία το 1492, κατοικούσαν στην πόλη πέντε αιώνες. Οι γονείς του πατέρα του εκτοπίστηκαν στο Αουσβιτς στοιβαγμένοι σε κλειστά βαγόνια τρένων μαζί με άλλους 49.089 ομόθρησκους συμπολίτες τους το 1943, επέζησαν από τα βασανιστήρια στα ναζιστικά στρατόπεδα και ήταν ανάμεσα στους 1.950 επιζήσαντες που επέστρεψαν στην πόλη μετά τον πόλεμο. Οι γονείς της μητέρας του φυγαδεύτηκαν και κρύφτηκαν από χριστιανούς συμπατριώτες τους σε ένα χωριό του Κιλκίς μέχρι να περάσει το κακό.
Η ιστορία όλων παρέμεινε άγνωστη για χρόνια.
Φοιτητής στο Αριστοτέλειο τη δεκαετία του ’90, έπρεπε να… απολογείται στους συμφοιτητές του για το επώνυμό του. Και όταν αναφερόταν στην ιστορία των παππούδων του τον θεωρούσαν γραφικό. Οπως και όταν έλεγε ότι το πανεπιστήμιο θεμελιώθηκε πάνω στο παλαιό εβραϊκό νεκροταφείο που βεβηλώθηκε το ’42 και οι 400.000 τάφοι του έγιναν οικοδομικό υλικό διάσπαρτα στην πόλη. Σήμερα, διδάκτωρ Νεοελληνικής Φιλολογίας του ΑΠΘ, είναι ένας από τους χίλιους περίπου Ελληνες Εβραίους που ζουν στη Θεσσαλονίκη, μελετά την ιστορία της και έχει εκδώσει πέντε βιβλία ιστορικής έρευνας. Πρόσφατα έγραψε ένα θεατρικό έργο φλερτάροντας με τη μυθοπλασία. Η παράσταση «Δε σε ξέχασα ποτέ» που φέρει την υπογραφή του, μια παραγωγή του ΚΘΒΕ που παρουσιάζεται εδώ και έναν χρόνο στην Ελλάδα και στο εξωτερικό, είναι ένα μουσικοθεατρικό ταξίδι μνήμης εμπλουτισμένο με οπτικό υλικό ιστορικών γεγονότων που μας μεταφέρει στον κόσμο των Σεφαραδιτών (Ισπανοεβραίων) της Θεσσαλονίκης και θέτει ζητήματα όπως το δίπολο προδοσία – σωτηρία, προβάλλει τη γλώσσα και τα τραγούδια των Σεφαραδιτών και τη μετανάστευση, μια εξακολουθητική συνθήκη ζωής για τον εβραϊκό λαό.
Αν τον ρωτήσεις για την καταγωγή του, απαντά ευθέως: Θεσσαλονικιός Σεφαραδίτης. «Σαλονικάι», όπως έγραφε ο πατέρας του Αλμπέρτος Ναρ στην ομώνυμη συλλογή διηγημάτων του (Εκδόσεις Νεφέλη, 1999).
Τι σημαίνει «Σαλονικάι»;
Σαλονικιός. Σεφαραδίτης που κατάγεται από τη Θεσσαλονίκη. Και νιώθω ότι είμαι ένας από τους παλαιότερους κατοίκους της, αν και στο πανεπιστήμιο όταν το έλεγα θεωρούσαν ότι τους κοροϊδεύω. Κανένας δεν είχε την παραμικρή ιδέα για την ιστορία της πόλης. Ολα τα χρόνια ο μόνος που με ρώτησε αν είμαι Εβραίος ήταν ένας συμφοιτητής μου από την Κρήτη, ο Δημήτρης Σκουρέλος. Η λογική σκέψη κάθε ανθρώπου που ξέρει λίγη ιστορία θα ήταν να κάνει αυτό τον συσχετισμό όταν έλεγα ότι είμαι Θεσσαλονικιός. Αλλά δεν συνέβαινε τότε. Τα τελευταία χρόνια έχει αλλάξει η αντιμετώπιση.
Τι ακριβώς άλλαξε;
Στη Θεσσαλονίκη τα τελευταία χρόνια υπάρχει ο Μπουτάρης. Μπαίνει μπροστά και ακολουθούν και άλλοι. Σε ό,τι αφορά το εβραϊκό παρελθόν της πόλης, έγινε το μνημείο του νεκροταφείου στο πανεπιστήμιο, καθιερώθηκε η πορεία μνήμης τον Μάρτιο, τοποθετήθηκαν οι δείκτες μνήμης, ξεκίνησε η συζήτηση για το Μουσείο Ολοκαυτώματος, επαναλειτούργησε η έδρα Εβραϊκών Σπουδών στο ΑΠΘ, μεταφράστηκαν βιβλία. Ο κόσμος ευαισθητοποιείται, πληροφορείται, διαβάζει. Αλλαξε πια το κλίμα στην πόλη. Αν και υπάρχουν πολλά που πρέπει να γίνουν ακόμη, πρωτύτερα ήταν δύσκολο να πεις οτιδήποτε σχετικό. Σε αντιμετώπιζαν σαν τρελό, όπως τον πρώτο επιζώντα που επέστρεψε από τα ναζιστικά στρατόπεδα την άνοιξη του ’45. Θυμάμαι ότι το 1985 ο πατέρας μου δεν έβρισκε σε όλη τη χώρα εκδότη να ενδιαφέρεται για το πρώτο του βιβλίο.
Θεωρείς ότι τα παιδιά σου μεγαλώνουν σε πιο προοδευτική χώρα σήμερα;
Εχουμε πολύ δρόμο ακόμη. Δεν ξέρω αν όλοι μπορούν να επεξεργαστούν το καλό που εισπράττουμε γενικά φωτίζοντας το παρελθόν. Νομίζω πως οτιδήποτε δεν σχετίζεται με το προσωπικό συμφέρον συχνά μπαίνει σε δεύτερη μοίρα. Δεν γίνεται από τη μια μέρα στην άλλη το μαύρο άσπρο. Είμαστε όμως στη φάση του γκρι.
Τι πιστεύεις ότι μπορεί να συμβάλει στην κατάρριψη στερεοτύπων και προκαταλήψεων, συστατικά της ακροδεξιάς ιδεολογίας που αναδύεται ανησυχητικά στην Ευρώπη;
Η μνήμη που μοιάζει να λειτουργεί σαν ζωντανός οργανισμός. Πρέπει όμως να την αρδεύεις διαρκώς. Ο αντισημιτισμός και ο ρατσισμός ενισχύονται στην Ευρώπη αλλά δεν πρέπει να παραιτούμαστε. Γνώση, ευαισθητοποίηση, προβληματισμός, τεκμηρίωση. Αυτή είναι η δική μου πρόταση-απάντηση σε αυτούς που αμφισβητούν τα αναμφισβήτητα.
Επιστημονικά ασχολείσαι με την ιστορική έρευνα. Πώς προέκυψε το θεατρικό έργο;
Αυθόρμητα. Μου αρέσει να καταπιάνομαι με διαφορετικά είδη λόγου. Το κυρίαρχο θέμα που με απασχολεί είναι η μνήμη. «Το παιχνίδι της εξέδρας», για παράδειγμα, είναι ένα βιβλίο που έγραψα παλιότερα για τα συνθήματα που ακούγονταν στα γήπεδα όταν τους αγώνες παρακολουθούσαν οι οπαδοί και των δύο ομάδων· η μαγεία των απέναντι που χάθηκε πια. Στην ουσία περνάω στοιχεία του εαυτού μου στα βιβλία μου: είμαι Θεσσαλονικιός, Εβραίος και φίλαθλος. Στο θεατρικό έργο θέλησα να συνδυάσω το κείμενο με την εικόνα, τη μουσική με την κίνηση. Είναι η πρώτη μυθοπλαστική προσπάθειά μου, νιώθω όμως ότι θα ακολουθήσουν και άλλες. Ωστόσο το επόμενο βιβλίο μου, μια μελέτη για τις συνθήκες που επικράτησαν τη διετία 1945-1946, μόλις δηλαδή επιστρέφουν από τα στρατόπεδα συγκέντρωσης οι Εβραίοι της Θεσσαλονίκης στην πόλη, θα είναι πάλι ακαδημαϊκού χαρακτήρα.
Θεωρείς την τέχνη πιο αποτελεσματική ως μέσο επικοινωνίας με το ευρύ κοινό;
Κάθε μέσο έχει το κοινό του. Κάποια βιβλία απευθύνονται σε ακαδημαϊκό κοινό και άλλα στο ευρύτερο. Αυτό που ενδιαφέρει εμένα ως Θεσσαλονικιό είναι η ιστορία της πόλης μου και –ως δημιουργός– νιώθω ηθική υποχρέωση να την ερευνώ. Ομολογώ ότι το θεατρικό έργο είχε επιτυχία που δεν την περίμενα. Εχει μεγάλη ανταπόκριση όπου παίζεται. Επικοινώνησα ήδη με αρκετό κόσμο που με αφορμή την παράσταση συγκινήθηκε, προβληματίστηκε, διάβασε και μου έκανε την τιμή να με προσεγγίσει και να κουβεντιάσουμε, αίροντας προκαταλήψεις, χρόνια στερεότυπα και συνωμοσιολογίες που δεν οδηγούν πουθενά.
Εχει συμβεί η τέχνη να ερμηνεύει την Ιστορία παραχαράσσοντας την αλήθεια.
Η τέχνη και η Ιστορία δεν είναι συγκρίσιμα μεγέθη. Ο ιστορικός ερμηνεύει την ιστορική πραγματικότητα στηριγμένος απόλυτα στα πορίσματα της έρευνάς του. Ο καλλιτέχνης έχει την κάλυψη της τέχνης που υπηρετεί. Μπορεί να είναι αληθοφανής αλλά όχι αληθής. Ενα μυθιστόρημα, για παράδειγμα, προϋποθέτει έρευνα, αλλά κανείς δεν θα ψάξει αν ο δημιουργός, χάρη στην καλύτερη δυνατή μυθοπλαστική αξιοποίηση, παραποιεί κάπως την όποια ιστορική αλήθεια.
Ο καλλιτέχνης δηλαδή δικαιούται άφεση αμαρτιών;
Οχι, απλώς κρίνεται με άλλους όρους από έναν ιστορικό. Η συντριπτική πλειονότητα της κοινωνίας μάλλον δεν θα διαβάσει ποτέ κάποιο βιβλίο ιστορίας, άρα η τέχνη –με την όποια υποκειμενικότητά της– είναι πολλαπλά πολύτιμη.
Στην παράσταση ερμηνεύονται σεφαραδίτικα τραγούδια.
Το στοίχημα ήταν όσο διαρκεί η παράσταση να μπορέσει κάποιος να έρθει σε επαφή με τον κόσμο της κοινότητας της Θεσσαλονίκης. Σε καμιά περίπτωση δεν θέλαμε να επιβάλουμε τη συγκίνηση. Η τέρψη από τη μυθοπλασία και τη μουσική «τρακάρει» με τον προβληματισμό του ιστορικού γεγονότος – προβάλλεται στη σκηνή ιστορικό οπτικό υλικό. Το στοίχημα το πέτυχε ο σκηνοθέτης Μιχάλης Σιώνας, ενώ η ηθοποιός Σοφία Καλεμκερίδου –που δεν είναι Εβραία ούτε μιλά σεφαραδίτικα– και οι μουσικοί της παράστασης τα ερμηνεύουν πραγματικά συγκινητικά.
Εσύ μιλάς σεφαραδίτικα;
Με τους συνομήλικους Εβραίους φίλους μου λέμε καμιά κουβέντα αλλά δεν μπορούμε να κάνουμε ολόκληρη συζήτηση. Οταν το αναλογίζομαι με παίρνει το παράπονο που η γενιά μας καταλαβαίνει μόνο λίγες ισπανοεβραϊκές λέξεις. Οταν πέθαναν οι παππούδες μας αντιληφθήκαμε την αξία της γλώσσας, που μιλιέται πλέον πολύ περιορισμένα και αυτό είναι δική μας ευθύνη. Γι’ αυτό θεώρησα σημαντικό τα σεφαραδίτικα να ακούγονται σε κάποια σημεία στο έργο. Επίσης, επέμεινα το βιβλίο, που εκδόθηκε τον περασμένο Σεπτέμβριο από τις Εκδόσεις Ευρασία, να συνοδεύεται από CD με τα τραγούδια της παράστασης, ώστε να μείνουν ως αποτύπωμα. Να ακούγεται η γλώσσα.
Η παράσταση απαντά στο ερώτημα που θέτει αρχικά ο αφηγητής στο βιβλίο: «Ποια είναι η πατρίδα ενός Σεφαραδίτη;»
Μένει ανοιχτό – Σεφαραδίτες υπάρχουν σε όλο τον κόσμο. Και βέβαια στο κράτος του Ισραήλ, όπου η παράσταση θα παρουσιαστεί στις 13 Φεβρουαρίου, στο θέατρο Habiba του Τελ Αβίβ. Πολλοί Θεσσαλονικείς Εβραίοι που κατοικούν μόνιμα εκεί το περιμένουν πώς και πώς. Είναι έργο που αναφέρεται στις ρίζες τους.
INFO
Το θεατρικό έργο του Λέοντα Ναρ «Δε σε ξέχασα ποτέ» θα παρουσιαστεί μέσα στον μήνα σε συνεργασία του ΚΘΒΕ με το ΑΠΘ σε χώρους του πανεπιστημίου και στις 13 Φεβρουαρίου στο θέατρο Habiba (Meskin Hall) του Τελ Αβίβ.
Το ομώνυμο βιβλίο κυκλοφορεί από τις Εκδόσεις Ευρασία
