Στο σκαμνί τέσσερα μέλη της πασίγνωστης εφοπλιστικής οικογένειας Παπαδημητρίου που κατηγορούνται για υπεξαίρεση δεκάδων αδήλωτων αρχαιοτήτων. Πρόκειται για θησαυρό ανεκτίμητης αρχαιολογικής αξίας που είχε εντοπιστεί και κατασχεθεί τον Απρίλιο του 2006 ύστερα από έφοδο του Τμήματος Δίωξης Αρχαιοκαπηλίας της Ασφάλειας Αττικής στην παραδεισένια βίλα της οικογένειας στη Σχοινούσα αλλά και την κατοικία τους στο Παλαιό Ψυχικό.
Δώδεκα ολόκληρα χρόνια μετά, το ποινικό σκέλος της υπόθεσης όχι μόνο είναι ακόμη ανοικτό, αλλά μόλις πρόσφατα οι τέσσερις κατηγορούμενοι (η μητέρα Δέσποινα Παπαδημητρίου και τα παιδιά της, Αλέξανδρος, Αγγελική και Δημήτρης) κάθισαν στο εδώλιο για να δικαστούν, σε πρώτο –μόλις– βαθμό!
Συγκλονιστικές στη δίκη, η οποία βρίσκεται σε εξέλιξη, είναι οι μαρτυρίες των ειδικών για τη δράση των διεθνών κυκλωμάτων παράνομης διακίνησης αρχαιοτήτων.
Με διεθνείς διαστάσεις
Σύμφωνα με το κατηγορητήριο, οι τέσσερις κατηγορούμενοι «ιδιοποιήθηκαν παράνομα αρχαία μνημεία, πολιτιστικά αγαθά που ανάγονται στους προϊστορικούς, αρχαίους, βυζαντινούς και μεταβυζαντινούς χρόνους έως και το 1830» και μάλιστα τέλεσαν την κακουργηματική αυτή πράξη «κατ’ επάγγελμα και κατά συνήθεια». Οπως αναφέρεται στο βούλευμα που τους παρέπεμψε στο ακροατήριο του Τριμελούς Εφετείου Κακουργημάτων Αθήνας: «Προκύπτει σκοπός για πορισμό εισοδήματος και σταθερή ροπή προς τη διάπραξη του εγκλήματος, που στρέφεται κατά του Δημοσίου, της υπεξαίρεσης μνημείων ως στοιχείο της προσωπικότητάς τους».
Η υπόθεση όμως, ούτως ή άλλως σοβαρή, είναι πολύ πιο σύνθετη από το σκέλος που αφορά προσωπικά τους τέσσερις και την τυχόν ποινική τους ευθύνη. Εχει διεθνείς διαστάσεις, με σημαντικό κομμάτι του παζλ την αμφιλεγόμενη δραστηριότητα του αποθανόντος αδερφού της Δέσποινας Παπαδημητρίου, του εμπόρου τέχνης και αρχαιολογικών θησαυρών Χρήστου Μιχαηλίδη, ο οποίος έχασε τη ζωή του το 1999 κάτω από συνθήκες που θεωρήθηκαν πολύ περίεργες. Μαζί με τον συνεργάτη και σύντροφό του Ρόμπιν Σάιμς είχαν συνδεθεί με το σκάνδαλο του Μουσείου Γκετί (αντικείμενα της συλλογής αρχαιοτήτων του είχαν αγοραστεί από αρχαιοκάπηλους) αλλά και με τη δραστηριοποίηση ενός δικτύου εντοπισμού και διακίνησης αρχαίων αντικειμένων με εμπιστευτικές αγοραπωλησίες σε πάμπλουτους συλλέκτες, ανεξέλεγκτες δημοπρασίες σε γνωστούς οίκους του εξωτερικού και συναλλαγές εκατοντάδων εκατομμυρίων ευρώ. Εχει γραφτεί μάλιστα ότι η ομάδα τους περιλάμβανε σκαπανείς που έψαχναν σε χωράφια για αρχαία αντικείμενα, επιχειρηματίες που λειτουργούσαν ως σύνδεσμοι στο λαθρεμπόριο, νομιμοφανείς αρχαιοπώλες και κυρίως τους υπευθύνους μεγάλων γνωστών μουσείων σε όλο τον κόσμο.
Μετά τον θάνατο του Χρ. Μιχαηλίδη η αδερφή του Δέσποινα, σύζυγος του εφοπλιστή Νίκου Παπαδημητρίου, απαίτησε δικαστικά το μερίδιό του από την κοινή περιουσία με τον Σάιμς, που περιλάμβανε περίπου 15.000 αρχαία αντικείμενα, αξίας εκατοντάδων εκατομμυρίων ευρώ, τα οποία είχαν μεταφερθεί σε 33 διαφορετικές αποθήκες σε Αγγλία, Ελβετία, Γερμανία, ΗΠΑ κ.α. H πλευρά Παπαδημητρίου κέρδισε μεγάλο τμήμα της περιουσίας καθώς και το σπίτι στη Σχοινούσα, όπου είχαν ήδη μεταφερθεί δεκάδες αρχαία αντικείμενα.
Εύλογα λοιπόν η αστυνομική επιχείρηση το 2006 στη βίλα στη Σχοινούσα, όπου από τη δεκαετία του 1990 Σάιμς και Μιχαηλίδης συσσώρευαν αρχαιότητες, είχε προκαλέσει τότε σάλο και η είδηση είχε κάνει τον γύρο του κόσμου. Ανάμεσα στα ευρήματα αναφέρονται κορινθιακά κιονόκρανα αξίας 25.000 ευρώ το καθένα, μαρμάρινη προτομή του 1ου αιώνα π.Χ. αξίας 35.000 ευρώ, μαρμάρινη προτομή του 1ου αι. μ.Χ. αξίας 90.000 ευρώ, δύο φύλλα βημοθύρου (τέλη 7ου – αρχές 8ου αι.) που απεικονίζουν τον Ευαγγελισμό της Θεοτόκου αξίας 50.000 ευρώ και άλλη μαρμάρινη προτομή του 1ου αι. μ.Χ. αξίας 40.000 ευρώ.
Εντέλει, από τα 152 αρχικώς κατασχεθέντα αντικείμενα, με την αξία των εκτιμηθέντων να ανέρχεται σε τουλάχιστον 982.000 ευρώ, ως εμπίπτοντα στον νόμο περί αρχαιοτήτων θεωρήθηκαν μόνο τα 69, ενώ κάποια μόνο κομμάτια είχαν αγοραστεί νόμιμα από οίκους του εξωτερικού (τέσσερα από Christie’s και τρεις εικόνες από Temple), για τα οποία υπάρχουν νόμιμα παραστατικά και είχαν καταλήξει στη Σχοινούσα μετά το 1999, μετά δηλαδή τον θάνατο του Μιχαηλίδη.
Σύμφωνα με την πλευρά Παπαδημητρίου, όλα τα υπόλοιπα αντικείμενα υπάρχουν στη Σχοινούσα από τη δεκαετία του 1990, πολλά μάλιστα από αυτά ενσωματώθηκαν σε εκκλησάκι και άλλα διακόσμησαν την αυλή και τον περιβάλλοντα χώρο.
Από την πλευρά της η Δέσπ. Παπαδημητρίου ισχυρίζεται ότι δεν γνώριζε πως έπρεπε να δηλώσει τα αντικείμενα που περιήλθαν στην κυριότητά της μετά τον θάνατο του αδερφού της, εφόσον πίστευε ότι η ασχολία του με το εμπόριο έργων τέχνης ήταν νόμιμη. Για τα αντικείμενα που βρέθηκαν στο Παλαιό Ψυχικό δηλώνει ότι τα είχε φέρει η οικογένειά της από την Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου πριν από 40 χρόνια, ενώ τα τρία παιδιά υποστηρίζουν ότι το ακίνητο της Σχοινούσας ανήκε σε εταιρείες και η μητέρα φρόντισε να περάσουν στα χέρια τους οι μετοχές των ιδιοκτητριών εταιρειών ώστε μετά τον θάνατό της να περιέλθει σε αυτά.
Κλεμμένα και διακίνηση
«Οι κατηγορούμενοι είναι γνώστες του διεθνούς εμπορίου αρχαιοτήτων και οφείλουν να γνωρίζουν τη σχετική νομοθεσία. Εδώ χωρικοί σπεύδουν να κάνουν δήλωση κατοχής όταν βρίσκουν κάτι στο χωράφι τους, δεν γίνεται να μη γνώριζαν αυτό που γνωρίζει ο κάθε αγράμματος πολίτης» αντέτεινε καταθέτοντας στο δικαστήριο ο αρχαιολόγος Χρήστος Τσιρογιάννης. Ο μάρτυρας, ερευνητής του τμήματος Εγκληματολογίας Πανεπιστημίου Γλασκώβης και διδάκτορας του Κέιμπριτζ, ο οποίος διενεργεί έρευνες για την αποκάλυψη διεθνών κυκλωμάτων αρχαιοκαπηλίας και γράφει βιβλίο για αυτά, είναι ένας από εκείνους που κατέγραφαν επί μέρες για λογαριασμό του υπουργείου Πολιτισμού τις αδήλωτες αρχαιότητες των Σάιμς – Μιχαηλίδη στη Σχοινούσα και στο Π. Ψυχικό. Καταθέτοντας ήταν ιδιαίτερα αποκαλυπτικός και για τα μεγάλα παιχνίδια που παίζονται ακόμη και από τους μεγαλύτερους οίκους δημοπρασιών σε σχέση με την παράνομη διακίνηση αρχαιοτήτων.
Οι πληροφορίες που εισφέρουν στην ακροαματική διαδικασία οι μάρτυρες αρχαιολόγοι, τόσο σε σχέση με το κατηγορητήριο όσο και γενικότερα για το διεθνές εμπόριο αρχαιοτήτων, είναι ιδιαίτερα σημαντικές. Ο αρχαιολόγος Π. Χατζηδάκης κατέθεσε: «Ο Μιχαηλίδης ήταν έμπορος αρχαιοτήτων. Οι συγγενείς του σίγουρα έμεναν και από πριν στη βίλα στη Σχοινούσα. Εβλεπαν τι ήταν γύρω τους. Είχαν τριβή με τα αντικείμενα. Δεν ήταν από το Μοναστηράκι. Η αίσθησή μου είναι ότι κανένα από αυτά τα έργα δεν είχε παραχθεί στην Ελλάδα. Προέρχονται από Συρία, Τουρκία, Αίγυπτο κ.α. Είναι ελληνικής τεχνοτροπίας αλλά όχι παραχθέντα στην Ελλάδα.
Τα αρχαία ήταν εμφανή. Για παράδειγμα, η Αφροδίτη θεωρώ ότι είναι ρωμαϊκό αντίγραφο και εμπίπτει στον νόμο. Η κρήνη είναι μεσαιωνική και δεν εμπίπτει… Κάποια άλλα είναι πολύ καλά αντίγραφα του 19ου αιώνα. Προτού γίνει η έρευνα ένας δημοσιογράφος είχε φωτογραφίσει δύο κιονόκρανα που ήταν σε εξωτερική θέα και τα έδειξε στην αστυνομία… Ηταν σε ένα υπόστεγο… Εκείνη την περίοδο ο Σάιμς ήταν στη φυλακή».
Οίκοι, έμποροι και αγοραστές διακινούν παράνομα το 75-80% των αρχαίων
Ο αρχαιολόγος-ερευνητής Χρ. Τσιρογιάννης έχει λάβει μέρος στη διερεύνηση 174 υποθέσεων στην Ελλάδα, ενώ μέχρι σήμερα έχει εντοπίσει –διεθνώς– περισσότερες από 1.100 αρχαιότητες, οι περισσότερες από τις οποίες έχουν επαναπατριστεί. Παραδίδει αποδεικτικά στοιχεία στην Ιντερπόλ και στις αρμόδιες αρχές της χώρας όπου πρόκειται να πραγματοποιηθεί η παράνομη πώληση αρχαιοτήτων, αλλά ενημερώνει και το κράτος που έχει έννομο συμφέρον να τις διεκδικήσει.
Οπως έχει δηλώσει, «είναι απίστευτο ότι το σημαντικότερο εύρημα, το φωτογραφικό αρχείο των Σάιμς και Μιχαηλίδη, εξαιρέθηκε από το κατηγορητήριο και έτσι δεν ξέρουμε τι είχαν στην κατοχή τους». Σε πρόσφατη συνέντευξή του μάλιστα είχε επισημάνει ότι «από το 2005, με τις ευλογίες του βρετανικού κράτους, πολλές από τις αρχαιότητες που βλέπουμε στις φωτογραφίες πωλούνται επισήμως στο Λονδίνο. Οι περισσότερες από τις 17.000 αρχαιότητες που φυλάσσονταν σε αποθήκες του Σάιμς στο Λονδίνο έχουν ήδη πουληθεί. Καμία ελληνική κρατική αρχή δεν έχει ανακοινώσει αν και πόσες από αυτές τις αρχαιότητες διεκδικούνται από τη χώρα μας. Ουδείς ζήτησε να συνεργαστούμε για επαναπατρισμούς σχετικούς με το εν λόγω αρχείο, δεδομένου ότι αποτέλεσε τη βάση του διδακτορικού μου στο Κέιμπριτζ. Η Ιταλία έχει ήδη επαναπατρίσει αρχαιότητες, η Ελλάδα αδρανεί. Είναι ένα τεράστιο, συνεχιζόμενο σκάνδαλο».
Στο δικαστήριο ανέφερε, μεταξύ άλλων:
«Τα κατασχεθέντα πρέπει να διερευνάται όχι μόνο εάν εμπίπτουν στον νόμο αλλά εάν είναι και αυθεντικά, πού θα φυλαχθούν, να γίνεται χρηματική εκτίμηση. Οι εκτιμητικές επιτροπές κρίνουν τελικά. Πολλοί αρχαιολόγοι ασχολήθηκαν εκείνες τις ημέρες. Δεν μας επιδείχτηκε το παραμικρό δικαιολογητικό παραστατικό νόμιμης χρήσης από το οποίο θα έπρεπε να συνοδεύονται τα αρχαία.
Πρόεδρος: Μπορεί να ήταν στην Αθήνα τα παραστατικά;
Μάρτυρας: Εγινε τηλεφωνική επικοινωνία με τον σύζυγο της πρώτης κατηγορουμένης. Επικοινώνησε ο τότε επικεφαλής του Τμήματος Δίωξης Αρχαιοκαπηλίας. Του είπε: “Προχώρα, αστυνόμε. Κάνε τη δουλειά σου”.
Κατά τη διάρκεια της έρευνας ήρθαν με ελικόπτερο και παρέστησαν δικηγόροι της οικογένειας. Το σημαντικό ήταν να είχαν δηλωθεί και αυτά που βρέθηκαν στα ξύλινα κιβώτια. Κάποια είχαν αγοραστεί από τον Christie’s (τρεις προτομές στα ξύλινα κιβώτια) σε δημοπρασία από την οικογένεια Παπαδημητρίου.
Οι μεγάλοι οίκοι αποδεδειγμένα διακινούν παράνομα κάθε χρόνο αρχαία αντικείμενα. Για τη συντριπτική πλειονότητα των περιπτώσεων (το 75-80%των αρχαιοτήτων) που φτάνουν σε κάθε δημοπρασία δεν υπάρχει παραστατικό νομιμότητας. Προστατεύουν τους εμπόρους που διακινούν παράνομα ή και έχουν καταδικαστεί για αρχαιοκαπηλία, αλλά συνεχίζουν να συνεργάζονται με οίκους οι οποίοι προστατεύουν την ανωνυμία τους.
Πρόεδρος: Αυτός που αγοράζει στη δημοπρασία θα ελέγξει τον οίκο αν αγόρασε νόμιμα;
Μάρτυρας: Υποχρεούται βάσει νόμου. Οι κατηγορούμενοι είναι γνώστες του διεθνούς εμπορίου αρχαιοτήτων και οφείλουν να γνωρίζουν τη σχετική νομοθεσία.
Πρόεδρος: Ναυτιλιακές εταιρείες έχουν…
Μάρτυρας: Το γνωρίζω, όμως κι αυτοί οφείλουν να γνωρίζουν. Εδώ χωρικοί σπεύδουν να κάνουν δήλωση κατοχής όταν βρίσκουν κάτι στο χωράφι τους, δεν γίνεται να μη γνωρίζουν αυτό που γνωρίζει ο κάθε αγράμματος πολίτης.
Αν δείτε τα πρακτικά των δικαστηρίων στην Αγγλία που κέρδισαν σε βάρος του Σάιμς, θα δείτε ότι η μητέρα μιλά για συλλογή αρχαιοτήτων από την Αίγυπτο, ιδιόκτητη συλλογή της μητέρας της. Είχε γνώσεις. Αποκλείεται να μη γνώριζαν την υποχρέωσή τους να τα δηλώσουν. Δεν είχαν ούτε παραστατικά νόμιμης προέλευσης και εξαγωγής προς διασφάλισή τους βάσει των διεθνών συμβάσεων και της εθνικής νομοθεσίας.
Εισαγγελέας: Γιατί είναι διαφορετικό πράγμα η παράλειψη δήλωσης και η υπεξαίρεση;
Μάρτυρας: Ο οίκος δεν υποχρεούται να τα προσκομίσει, ο αγοραστής όμως οφείλει να τα ζητήσει. Κινδυνεύει να αμφισβητηθεί η προέλευσή του και να θεωρηθεί στοιχείο αρχαιοκαπηλίας ή παράνομης διακίνησης».
Στη συνέχεια αναφερόμενος ο μάρτυρας σε ευρήματα της Σχοινούσας κατέθεσε:
«Η εκτίμηση της αξίας των προτομών είναι η πρώτη από 45.000 έως 59.000 ευρώ, η δεύτερη από 37-51.000 ευρώ και η τρίτη της γυναίκας από 110-130.000 ευρώ.
Πρόεδρος: Δεν ξέρετε πόσο πουλήθηκαν;
Μάρτυρας: Οχι, είναι όμως εύκολο να βρεθεί. Δημοσιεύονται οι τελικές τιμές όσων πουλήθηκαν».
Υποστήριξε ακόμη: «Βρέθηκαν 17 άλμπουμ και αρχαιότητες και ούτε ένα από αυτά που βρέθηκαν στη Σχοινούσα ή στο Ψυχικό δεν απεικονίζεται στις φωτογραφίες του κατασχεθέντος αρχείου. Ηταν 1.314 αντικείμενα κι έχουν ταυτιστεί γύρω στα 700. Κάναμε μεγάλη έρευνα για τον επαναπατρισμό. Το 95,1% των ταυτισμένων αντικειμένων έχει ξεκάθαρα παράνομη προέλευση.
Πρόεδρος: Θα έπρεπε οι κατηγορούμενοι να το ξέρουν αυτό;
Μάρτυρας: Βέβαια. Κάποια απεικονίζονται σε άθλια κατάσταση, π.χ. είναι καλυμμένα με χώμα, συναρμολογημένα βιαστικά. Ηταν προϊόντα λαθρανασκαφής. Δεν χρειάζεται να είναι κάποιος ειδικός για να καταλάβει ότι κάτι συνέβαινε… Στη Σχοινούσα βρέθηκαν και κλεμμένα αντικείμενα».
Χρήστος Τσιρογιάννης
Αρχαιολόγος – ερευνητής
